مرکز منطقه ای اطلاع رساني علوم و فناوري - بررسي بهره‌وري علمي دانشگاه‌هاي كمتر برخوردار وزارت عتف در جبهه‌هاي پژوهش معاونت علم و فناوري رياست‌ جمهوري و مقايسه با شش دانشگاه هم‌تراز كشورهاي عضو OIC

چكيده فارسي :

زمينه و هدف: براي درك جامعه علمي چگونگي ارزشيابي بهره وري آنان مهم است. بهره وري از دو وجه كارايي و اثربخشي موردتوجه است. ارزيابي عملكرد علمي به طوركلي اهداف وسيعي را دنبال مي كند ازجمله در اعطاي كمكهاي مالي و جذب و ارتقا دانشمندان، اعطاي جوايز و افتخارات و غيره استفاده مي شود. ارزيابيها با استفاده از مقياس هاي طبقه بندي شده، به جامعه علمي از جميع جهات اعتبار مي دهند. بديهي است اعتباربخشي در ساختمند كردن عملكرد علمي و دانش مؤثر است. از طرفي در زيست بوم آموزش عالي به دانشگاههاي بيشتر برخوردار و داراي قدمت زماني توجه زيادتر است و حتي در پژوهشها عملكرد پژوهشياين نوع دانشگاهها بيشتر در كانون توجه پژوهشگران مي باشند. ازاينرو، پژوهش حاضر رشد و توسعه علمي شش دانشگاه جامع و كمتر برخوردار ايران (دانشگاه بوعلي سينا، دانشگاه كاشان، دانشگاه رازي، دانشگاه مازندران، دانشگاه شهركرد، دانشگاه اراك) را با توجه به عملكرد انتشاراتي و استنادي كه حاصل يافته هاي پژوهشگران اين دانشگاهها در جبهه هاي مختلف پژوهش است و در بين سال هاي 2014 تا 2018 كه در وبگاه استنادي علم نمايه شده اند با تأكيد بر 9 حوزه ستادي معاونت علم و فناوري (فناوري هاي سلول هاي بنيادي، زيست فناوري، فناوري هاي حوزه فضايي، حمل و نقل پيشرفته، فناوريهاي حوزه اقتصاد ديجيتال و هوشمندسازي، آب، خشكسالي، فرسايش، و محيط زيست، فناوريهاي نانو، فناوري گياهان دارويي و طب سنتي، فناوري هاي حوزه انرژي، فناوريهاي شناختي) موردبررسي قرار داده است. براي تبيين جايگاه و تأثيرگذاري شش دانشگاه كشور با دانشگاههاي همتا (دانشگاه قطر، دانشگاه پرليس، دانشگاه كوچ، دانشگاه كراچي، دانشگاه بنها، دانشگاه ملك فيصل) در كشورهاي عضو سازمان كنفرانس اسلامي (OIC) بروندادهاي پژوهشي ايران با كشورهاي عضو OIC موردبررسي و مقابله قرار گرفت. روش شناسي: در اين پژوهش با استفاده از روش توصيفي تحليلي و شاخص هاي علم سنجي (تحليل انتشاراتي و تحليل استنادي) و رويكرد تطبيقي وضعيت انتشاراتي و استنادي شش دانشگاه ايراني و مقايسه آن با شش دانشگاه كشورهاي OIC انجام شد. نمونه پژوهش شامل بروندادهاي پژوهشي (مقالات) شش دانشگاه جامع كمتر برخوردار ايران و شش دانشگاه همسنگ با آنها در كشورهاي OIC منتشرشده در نشريات راهبرد انتشارات آنها در بازه زماني 2014 تا 2018 است.يافته ها: عملكرد استنادي در قالب شاخصهاي ضريب تأثير نشريات، نسبت استنادات به انتشارات و درجه اثرگذاري بررسي شده اند. در پيوند با نسبت استنادات به انتشارات، هفت كشور مورد بررسي اين پژوهش شامل تركيه (5/17) مصر (5/01) قطر 4/31 عربستان سعودي 4/28 پاكستان 4/18 مالزي 4/16 ايران 4/13 در ميان 147 كشور جهان با دامنه رتبه ها از 2/46 تا 24/52 از اين شاخص رتبه مناسبي را كسب نكردهاند. كشورهاي موردبررسي فناوري اقتصاد دانش بنيان را هدف قرار نداده اند و حتي ايران با توانمندي خوب در روباتيك در اين مهم غفلت كرده است. در حوزه فضايي، حمل و نقل پيشرفته كارايي قابل توجهي در مدت پنج سال نداشته اند و تفاوت معناداري بين اين عملكرد آنها مشاهده نشده است. گياهان دارويي و طب سنتي از حوزه هايي است كه فعاليت انتشارات آن كم است. در ميان دانشگاههاي مورد بررسي تنها پژوهشگران دانشگاه كراچي در اين موضوع تحقيقات بيشتري انجام داده اند. عملكرد انتشاراتي دانشگاهها در اين حوزه متفاوت است و تفاوت دانشگاه كراچي ازلحاظ آماري معنادار است. حوزه سلول هاي بنيادي عملكرد انتشاراتي قابل توجهي نداشته اند. اگرچه در بين كشورهاي موردبررسي ايران در پژوهش هاي سلول بنيادي پيشرو است، انتظار كارايي بيشتري از پژوهشگران كشور در سطح بين المللي وجود دارد. به طوركلي ايران در پژوهش هاي مربوط به سلول بنيادي فعال است بويژه از مشاركت قابل قبول و اثرگذاري برخودار است. يافته هاي پژوهش حاضر نشان داد ايران در بين كشورهاي موردبررسي در حوزه نانو عملكرد انتشاراتي بيشتري داشته است. (4440) و در جايگاه اول قرار دارد و كارايي عربستان سعودي 3002 تركيه 1535 مالزي 1463 مصر 1321 و پاكستان 1054 در مراحل بعدي هستند. در حوزه زيست فناوري نتايج پژوهش حاضر حاكي از رتبه نخست شش دانشگاه ايران در مقايسه با شش دانشگاه عضو OIC است. نتايج نشان از برتري انتشاراتي دانشگاههاي قطر، بوعلي سينا و رازي در حوزه ستاد توسعه فناوري آب، خشكسالي، فرسايش و محيطزيست دارد. دانشگاههاي كاشان، شهركرد و كراچي نسبت به اهميت موضوع حساس بوده اند. دانشگاه پرليس از مالزي اولويت پژوهشي در موضوع خشكسالي را جدي نگرفته است. عملكرد انتشاراتي در حوزه انرژي به تفكيك كشورها حاكي از آن است كه بيشترين توليدات مربوط به ايران است و تركيه و مالزي به ترتيب در رده هاي بعدي قرار دارند. وضعيت انتشاراتي در علوم و فناوريهاي شناختي عملكرد نسبتاً خوبي را نشان داده است. الگوي مشاركت علمي در دانشگاههاي موردبررسي وجود تمايل به انجام پژوهش با همكاران در حوزه تخصصي را نشان مي دهد. با توجه به اينكه اين الگو بين دامنه دو نويسندگي و بيشتر از شش نويسنده در نوسان است درمجموع تمايل به هم نويسندگي در تمام دانشگاهها در 9 حوزه ستادي از ضريب مشاركت بالايي برخوردار است. نتايج پژوهش حاضر نشان داد كه در كل 12 دانشگاه در هر 9 حوزه ستادي بين استنادات مقالات تأمين اعتبار نشده و تأمين اعتبارشده مزيت استنادي به نفع مقالات تأمين اعتبار نشده است. نتيجه گيري: مطابق با يافته ها عملكرد انتشاراتي دانشگاههاي مورد بررسي در 9 حوزه ستادي تفاوت دارند. حوزه هاي فضايي، حمل و نقل پيشرفته، اقتصاد ديجيتال و هوشمند سازي، گياهان دارويي و طب سنتي و علوم و فناوري هاي سلولهاي بنيادي عملكرد مناسب انتشاراتي و استنادي نداشته اند. اگرچه نتايج نشان داد كه عملكرد انتشاراتي و استنادي دانشگاههاي مورد بررسي در حوزه هاي 9 گانه متفاوت است، از طرفي اين واقعيت را نشان ميدهد كه در دوره پنج ساله موردنظر فعاليتهاي علمي و اثربخشي از پژوهشگران اين دانشگاهها مشاهده شده است. سياستگذاري در بعضي قلمروهاي پژوهشي مانند قلمروهاي فضايي، حملونقل پيشرفته، اقتصاد ديجيتال و هوشمند سازي، گياهان دارويي و طب سنتي و علوم و فناوريهاي سلولهاي بنيادي بايد در اولويت دانشگاههاي موردبررسي باشد. حضور فعال در تمام عرصه هاي 9 گانه به ويژه چند مورد اخير و انجام پژوهشهاي كليدي موجبات توسعه و پيشرفت را در هر يك از آنها براي هر كشوري را فراهم مي نمايد. نكته حائز اهميت حمايت از پژوهش هاي كاربردي و ميان رشتگي در حوزه هاي مختلف علوم است. بدون شك نگاه فراتر از محدوده هاي رشتهاي و كسب دستاوردهاي مهم در همگرايي علوم، بستر توسعه پايدار در هر كشوري را فراهم مي نمايد.