طرح گفتمان دولت مدرن در ايران دوره ناصرالدين شاه قاجار

دوره ناصرالدين شاه از منظر انديشگي و كنش سياسي دربردارنده ي وضعيت گذار از سلطنت مطلقه به سبك جديد است. اين ديگرگونگي در قالب ظهور سوژه هاي جديدي و طرح گزاره ي دولت مدرن و جدايي دولت از دربار هويدا شد. مساله نوشتار حاضر در قالب سوالات ذيل صورت بندي و طراحي مي شود كه؛ ابژه گفتمان دولت مدرن در دوره ناصري چيست؟ گزاره هاي اين گفتمان به كدام امر ارجاع مي دهد و چه سوژه هايي به بيان گزاره هاي آن پرداختند؟ استراتژي هاي گفتمان چگونه شكل گرفت و چه كردارهايي زمينه تداوم گفتمان را شكل داد؟. آنچه كه مسلّم است ناصرالدين شاه در 1276ه.ق در حكمي شش وزير را به رياست وزارتخانه ها منصوب كرد كه در برابر شاه مسئول بودند. بيست و دو سال اين وزارتخانه ها در حال ادغام و تغيير و قوانين جديدي نوشته مي شد تا اينكه شاه قاجار متأثر از سفرهاي فرنگ در فرماني به وزراء اعلام كرد در هر قسم از امور دولت از جزئي و كلي مختار و مجازند و هر چه را وزراء صلاح بدانند شاه قاجار فرامين آنان را مردود نخواهد كرد. اين تغيير سخن در باب حاكميت و الگوي اداره امور به دربار محدود نماند بلكه از وظايف پادشاه در برابر مردم هم سخن مطرح شد. همزمان نيروهاي اجتماعي از جمله متفكران جديد از قانون و ملت سخن گفتنند و نقد را به دربار كشاندند. اين رخداد به معناي نوعي گسست نسبت به وضع پيشين قابل تفسير است؛ گسستي كه در پي شكل گيري گروهي از متفكران جديد و البته با تغيير شيوه سخن گفتن آنان درباره دربار رخ داد و نشانه هاي آن به دربار هم كشيده شد. تفكيك دولت از دربار بنا به فرمان ناصرالدين شاه با دو نشانه مهم همراه است؛ طرح تلقي جديدي از حكمراني و ظهور حوزه عمومي كه با انديشمندان جديد، مطبوعات انتقادي و نيروهاي اجتماعي جديد خصلت خودبسندگي و قائم به ذات بودن دولت را تضعيف مي كرد. رابطه حكومت مندي با حوزه عمومي به شكل محافظت از مردم درون مرزها توسعه يافت. نشانه هاي وضع جديد در منابع در پاسخ به اين سوال كه چه كنيم دولت مستقل از پادشاه هميشه برقرار باشد؟ با پاسخ هاي گوناگون كنشگران فكر و عمل سياسي همراه شد كه در رساله شمس الانوار بر الگوي تفكيك در امور و كارها، ميرزاملكم به اصلاح ديوان و استقلال حكومت از حاكم متمركز مي شود. در ادامه نيروهاي مختلف شامل برخي درباريان نوگرا، ديوانيان، متفكران جديد به منظور هژمونيك كردن اين گفتمان براي توليد دولت مدرن و خلق مفهوم مردم در طرح مفاهيم جديد براي صورت بندي گفتماني نو مي كوشيدند. در مفصل بندي گفتمان جديد چهار اصل ضرورت مي يابد؛ لزوم توزيع قدرت و طرح خطر تجميع تمام ابزار قدرت در دست يك تن، تاكيد بر منسوخ شدن عقلانيت پيشين و سبك جديد حكمراني فراتر از دربار، برجسته سازي نقش منفعل رعيت، طرح اقتصاد قدرت و ضرورت واگذاري عزل و نصب از دست شاه به گروهي ديگر از ملت و پرداختن به حدود حكمراني.