كاركرد دوگانۀ جهان¬پهلوان در جهان حماسه

شالودۀ اساطير ايراني، باور به دو بن متضاد نيكي و بدي و نبرد ابدي ميان آن هاست. در تفكر هندوايراني، جهان به دو قطب خير و شر تقسيم مي¬شود كه يكي زندگي¬بخش و روشن و پويا و ديگري مرگ¬زا و تاريك و آشفته است. قطب نيكي كه در بعد اخلاقي به نام «اشه» خوانده مي¬شود تحت لواي اهورامزداست و قطب بدي كه مفهوم انتزاعي «دروج/ دروغ» را در برمي گيرد در اختيار اهريمن است و ميان اين دو نيروي رقيب، پيوسته دشمني برقرار است (دوشن گيمن، 1375: 239-237).(1) اين ثنويت و ستيز ميان نيكي و بدي، روشني و تاريكي، و داد و بيداد البته محدود به ايران نمي-شود و آن را نزد همۀ اقوام هندواروپايي (اگر نگوييم در حافظۀ تمام اقوام جهان) با قوت و ضعف مي-توان يافت (نك: همان: 241-240)، ليكن در اساطير و فرهنگ ايراني، صورت¬بندي اين ثنويت منظم¬تر و ساختارمندتر است و چنان¬ كه ستاري (1385: 118-117) مي¬پندارد، در هيچ فرهنگ ديگري با چنين ويژگي¬ها و ريزه كاري¬هايي نمايان نشده است؛ تا حدي كه شايد بتوان يكي از اصلي¬ترين وجوه تمايز اساطير ايراني را همين نبرد ديرين و كيهاني و ابدي ميان خير و شر قلمداد كرد (همان: 76). البته اين نبرد بي¬منتها نيست و پس از طيّ دوره¬هاي متمادي، سرانجام ارتش نيكي بر سپاه بدي چيره مي¬شود و تمامي مظاهر بدي براي هميشه نابود خواهد شد و جهان از خبث تاريكي و آشفتگي و بيماري و مرگ خواهد پالود. در سنت زرواني، دوره¬هاي كيهاني آفرينش و نبرد خير و شر 9000 سال است كه خود به سه دورۀ سه¬هزارساله تقسيم مي¬شود؛ سه¬هزارۀ نخست به كام اورمزد، سه¬هزارۀ دوم به كام اهريمن و سه¬هزارۀ سوم دوران آميختگي آفرينش اورمزد يا نابساماني¬هاي ناشي از اهريمن است و در پايان با واپسين نبرد ميان عناصر خير و شر، اين نبرد براي هميشه پايان مي¬پذيرد و جهان به ثبات و بي¬مرگي ابدي خواهد رسيد (سركاراتي، 1385: 112-100). البته سنت مزديسنايي با آنچه گفتيم تفاوت-هاي اندكي دارد و دوران كيهاني را به 12000 سال تقسيم كرده است كه خود به چهار دورۀ سه-هزارساله بخش مي¬شود؛ سه هزار سال نخست دورۀ آفرينش اصلي است،‌ دومين سه هزاره به خواست و ميل اورمزد است و سومين سه¬هزاره دوران آميختگي خير و شر و در نهايت، چهارمين سه¬هزاره دوران شكست اهريمن و پيروزي نهايي نيكي بر بدي است. در هر حال، اين دو نگرش در بنيان خويش اشتراك دارند و آن قايل شدن به دوره¬هاي متفاوتي شامل جدايي محدودۀ خير و شر، دوران آميختگي و در نهايت شكست بدي و پيروزي نهايي نيكي است.(2)