رابطه نفس و بدن از منظر حكيم طهران و صدرالمتألهين

مسأله نفس و بدن و رابطه آن دو، از مباحث پردامنه و چالش برانگيزي است كه از ديرباز ذهن بسياري از فيلسوفان را به خود مشغول كرده است. اين مسأله از آنجا عرصة ظهور مي¬يابد كه نفس مجرد انساني چگونه مي¬تواند با بدن مادي ارتباط داشته باشد و موجود واحدي را تشكيل دهد. ملاصدرا با ابداع مباني فلسفي جديد، از قبيل اصالت وجود، تشكيك در وجود و حركت جوهري، طرحي نو از كل مسائل فلسفي از جمله مسائل نفس ارائه داد كه تا¬قبل از او بي¬سابقه بوده است. اين حكيم پرآوازه بر مبناي حدوث جسماني نفس و حركت جوهري اشتدادي آن، و تركيب اتحادي ماده و صورت، رابطه نفس و بدن را رابطه¬اي اتحادي مي¬داند و بر همين مبنا انسان تا زماني كه در حيات مادي عنصري به سر مي¬برد حقيقتي ذو¬مراتب است كه هم از درجات تجرد برخوردار است و هم از درجه ماديت، به گونه¬اي كه بدن مرتبه نازله نفس و نفس مرتبه عاليه بدن است، هرچند در ادامه حياتش مرتبه ماديت رها مي شود و تنها كمالات آن در مرتبه جسماني مثالي باقي مي¬ماند. حكيم آقا علي مدرس يكي از دقيق¬النظرترين فيلسوفان بعد ملاصدرا است كه به تبيين مباني و ديدگاه صدرالمتألهين همت مي¬گمارد، هر چند در نوع بيان، ارائة مثال¬ها و بيان لوازم تفاوت¬هايي با ملاصدرا دارد؛ ايشان با اعتقاد به اين¬كه تركيب ماهيت انسان از جنس و فصل، تركيب نفس ناطقه از مراتب گوناگون و در نهايت تركيب نفس و بدن، از مصاديق مركب حقيقي به شمار مي¬رود؛ هرچند تركيب موجود بين صورت هاي اعضاي بدن و مواد آنها تركيبي طبيعي است ولي طبيعي بالذات نيست يلكه از نوع تركيب اعتباري بالذات است. وي تعامل نفس و بدن را دوسويه و به صورت ايجابي و اعدادي مي¬داند كه نفس طبق آن علت موجبه بدن و بدن علت اعدادي نفس به حساب مي¬آيد. هر چند پس از جدايي نفس از بدن رابطة دوسويه قطع مي¬شود ولي اجزاء بدن همچنان به دنبال نفس همان شخص خاص، روانند و حتي در حيات ابدي نيز به او خواهند رسيد. نوشتار حاضر از رهگذر تبيين ديدگاه دو فيلسوف ياد شده به واكاوي و سنجش تطبيقي ميان آنها مي¬پردازد.