معاد جسماني از ديدگاه آقاعلي مدرس زنوزي

معاد جسماني در زمره مسائل اساسي است كه ذهن بسياري از انديشمندان را به خود مشغول داشته است. حكيم مدرس نيز در رساله اي به نام سبيل الرشاد في اثبات المعاد در اين باب ‌‌‌‌‌نظريه‌اي را ابراز داشته كه پيش از وي سابقه نداشته است. وي در آغاز رساله نظرية خويش را بنابر اصولي چند ارائه مي‌نمايد. ايشان با اينكه معاد جسماني را بدان گونه كه ملاصدرا در آثار خود آورده پذيرفته اما به اين مسأله از ديدگاه ديگري نگريسته است. از ديدگاه ايشان نفس اصل و علّت و مدبّر بدن و بدن فرع آن است و طبق قاعده»كل شي يرجع الي اصله« فرع به سوي اصل خويش بازمي‌گردد، آنچه نظرية وي را از ديگران ممتاز مي‌سازد اين است كه ايشان بدن را به سوي نفس راجع مي‌داند نه نفس را به سوي بدن . به عبارت ديگر مي‌توان گفت خلاصه نظر حكيم زنوري در بحث معاد اين است كه نفس براي بار دوم به بدن دنيوي تعلق مي‌گيرد، به اين صورت كه بدن در حركت‌جوهري و سير تكاملي‌اش به عالم آخرت بازگشته و به حيث نفس ارتقا يافته و به مقام روح نزديك مي‌گردد، نه اينكه بدن واقف و نفس به سوي آن متحرك باشد. دومين بخش رساله عهده‌دار مقايسه نظر خاص آقا‌علي با نظر اشاعره از يك سو و نظر صدرالمتألهين از سوي ديگر مي‌باشد. نقد اجمالي آقاعلي به اين دو مبنا راه را براي فهم ديدگاه ويژه وي هموار مي‌سازد. و سومين بخش رساله تشريح حديثي از امام صادق(ع) است كه در تفسير صافي نيز مورد بحث قرار گرفته و الهام بخش حكيم زنوري در اظهار نظريه خاص خود در باب معاد است