مقايسۀ سبكي و محتوايي گلستان سعدي و منشآت فاضل جمي

پس از سعدي بسياري از بزرگان ادب كوشيدند تا با پيروي از شيوه و روش نگارش او در گلستان، اثري از خويش به جاي گذارند و به تناسب نزديكي به مرزهاي توفيق او، به شهرت و آوازه اي دست يابند. محقّقان و پژوهشگران نيز نزديك به پنجاه كتاب را نام برده‌اند كه با پيروي از شيوه و سبك گلستان سعدي نوشته شده‌اند. يكي از اين آثار ارزشمند كه به روش گلستان و به پيروي از سبك و سياق نثر سعدي نوشته شده است، كتاب منشآت فاضل جمي ، نوشته ي شاعر، اديب و منشي برجسته‌ي عصر قاجار است كه به نظر برخي از صاحب نظران، پس از منشآت قايم مقام فراهاني و در ميان آنچه به نام منشآت موسوم است، موفّق‌ترين كتاب در پيروي از نثر سعدي به شمار مي‌آيد. اين مقاله با مقايسه سبك‌شناسانه‌ي اين دو اثر، درصدد تبيين وجوه اشتراك و اختلاف و نشان دادن ميزان توفيق فاضل جمي در پيروي از سعدي شيرازي در گلستان است. نتيجۀ اين بررسي نشان مي‌دهد كه دو اثر از نظر كاربرد سجع، رعايت ايجاز، كاربرد آرايه‌هاي ادبي، استفاده از اشعار، امثال، آيات، احاديث، حكايات و برخي ديگر گونه‌هاي سبك‌شناختي، داراي شيوه‌اي يكسان‌اند و به لحاظ ساختاري، تشابه قابل توجهي در ميان هر دو اثر ديده مي‌شود. اما تفاوت آن‌ها نيز بسيار است؛ فاضل برخلاف سعدي بسياري از اشعار را از ديوان ديگر شعرا اقتباس كرده است، طنز را در سطح موضوعات سطحي به كار برده، گاهي به مغلق‌گويي؛ شبيه درۀ نادره، دچار شده است، از واژگان تركي و مغولي به تقليد از كتب تواريخ عهد مغول استفاده كرده است و گاهي در ورطۀ ازدحام صنايع ادبي و واژگان گوناگون و دشوارياب عربي افتاده است. اما اين اثر علاوه بر موسيقي زيباي كلمات كه در جاي جاي آن ديده مي‌شود و نيز جادوي تسلط مؤلف بر واژگان گوناگوني كه خواننده را دچار شگفتي مي‌كند؛ حاوي حكاياتي است كه اغلب راجع به وقايع و مردمان روزگار اوست و براي تاريخ‌نگاران و علاقمندان ادبيات اقليمي جنوب مفيد است.