پيام مشرق به جنگ: ديالكتيك شعري اقبال در جوابگويي به حافظ و گوته

چنانچه به نخستين تحولات شعري محمد اقبال لاهوري با رويكرد تكويني مصادف با دوران جنگ جهاني اول بنگريم، درخواهيم يافت كه او جواب¬گويي¬هاي فلسفي و شاعرانه اش را نه تنها در پي ديوان غربي-شرقي ولفگانگ فن گوته، بلكه پيشتر به صورت جوابيه اي به سخن حافظ شيرازي آفريده، در همراهي با آثار ديگر فارسي¬گوياني چون جلال‌الدين بلخي براي يافتن زبان گفت¬وگومند و جهاني ادبيات كوشيده است كه سرانجام، زمينه را براي نوزايي همزمان در شعر و انديشه اش فراهم آورد. در اين نوشتار به مناسبت گذشت سده اي از جنگ جهاني اول و در پرتوِ بازخوانيِ اشعار و نامه هاي اقبال لاهوري، تأثير زمينه اي آن رويدادهاي استعماري و نقش ميراث حافظ در شكل¬گيري شعر و انديشة اقبال تحليل مي¬گردد؛ بدان اميد كه از رهگذر تحليل دغدغه هاي گذشتة شرق و غرب، پاسخي براي مسائل دنياي كنوني بيابيم. بدان منظور با فرض ضمني تأثيرپذيري از روش ديالكتيك هگلي، سروده هاي «اسرار خودي» و «رموز بيخودي» به منزلة آثاري از خلال تحولات جنگ بازخواني شده، به طور ويژه به ساختار صوري و محتوايي «پيام مشرق» با رويكرد بينامتني و در بستر گفت¬وگوي بينافرهنگي رسيدگي مي‌شود. از چنين منظري، منطق گفت¬وگويانة اقبال در «پيام مشرق» را لاجرم پيام مشرقيِ او به جنگ¬هاي بزرگ جهاني خواهيم يافت كه در تلاقي با خرده¬گفتمان هاي ادوار حافظ و گوته -و گاه پيشتر در حافظة تاريخي يا ادبي- به وقوع پيوسته است؛ از جملة آن جواب و جدال هاي ديالكتيك، مفاهمة شرق و غرب، مفهوم جنگ و صلح و تجربة عشق و واقعيت برجسته مي‌شود كه در آنها سخن و سلوك حافظ هم بهانة آغازين مكالمات و هم مسبب چندصدايي در پيام مشرق، به ويژه در بخش¬هاي افكار و پيام فرنگ شده است؛ به طوري كه در فلسفة خودي و بازگشت به خويشتن اقبال به هر روي حافظ از مشخصه¬هاي محوري شرق در برابر غرب بوده است.