ميخانۀ حافظ و اقبال، از پرهيز تا اقبال

اقبال لاهوري، انديشمند و استعمارستيز اهل سيالكوت كه با شعر خود مهم¬ترين پايه¬گذار پاكستان، به-مثابۀ كشوري جهت مسلمانان هند شناخته مي¬شود، شاعري توانا و صريح¬البيان بود كه در اسرار خودي و رموز بيخودي خويش به¬جهت تهييج و تحريك مسلمانان در پرهيز از عقب¬ماندگي تلاش مي¬كند از شعر خويش بهره بجويد. وي كه در دو اثر مذكور، جدي¬ترين چالش پيش روي مسلمانان براي جبران عقب-افتادگي و بازگشت به روزهاي پيشروي در عرصه¬هاي مختلف را در عوامل متعددي، از جمله افكار تخديري و صوفيانه مي¬بيند، با هشدار نسبت به اين مؤلفه¬هاي واپس¬گرايانه مي¬كوشد تا از طريق خرده¬گيري بر اشعاري مثل شعر حافظ كه در آنها از ميخانه و مي¬پرستي به¬مثابۀ مشوق آن تخديرها و در نتيجه عقب¬ماندگي¬ها، ياد مي¬كند، مسلمانان را به تحرك وادارد. در اين تحقيق كه جزء مطالعات تطابقي ميان انديشه و شعر اقبال لاهوري با حافظ شيرازي است، تلاش شده است تا نشان داده شود كه اولاً اين مخالفت¬ها تنها محصول نگرش موقعيتي اقبال بوده و ثانياً در همان حال نيز وي به¬تبعيت از سنت شعرفارسي، خود از اصطلاحات خمريه¬اي، مثل باده، شراب، ميخانه، سرخوشي و... براي بيان انديشه¬هاي مبارزاتي¬اش استفاده كرده است. از جمله يافته¬هاي اين تحقيق كه بر مبناي داده¬ها كتابخانه¬اي، خصوصاً اشعار خود اقبال كه از دو دفتر مذكور از ديوان وي استخراج شده و با شيوۀ تحليل و توصيف و مقايسه استفاده كرده¬ايم، آن است كه مخالفت¬ها تنها جنبۀ ظاهري دارد، حال آنكه در بسياري از انديشه¬ها اين دو شاعر فاصلۀ چنداني با هم ندارند.