نگاهي تطبيقي به «كمدي الهي» دانته و بخشي از «سياحتنامة ابراهيم بيگ» مراغه اي

كمدي الهي دانته و سياحتنامۀ ابراهيم بيگ از آثاري هستند كه با بن مايۀ سفر توانسته اند بسياري از نقدهاي اجتماعي، سياسي و مذهبي عصر خويش را در خود بگنجانند. دانته و مراغه اي با طرح سفري تمثيلي به عالم پس از مرگ، اين مهم را به انجام رسانده اند؛آنها با به كارگيري نوع ادبي«تمثيلِ رؤيا»، مسافران روحاني خود را به سير عالم برين فرستاده اند.استفاده از يك نوع شكل قراردادي براي ورود به عالم ناشناختۀ بعد از مرگ، مطابقه و مقايسۀ ماجراهاي اين مسير،بازگشت به عالم واقعيت و اهداف خالقان اين دو اثر براي طرح اين گونه سفرها موضوع بحث ما دراين مقاله است. سفرها مي توانند بن مايۀ مناسبي براي خلق آثار ادبي مهيج شاعران و نويسندگان باشد. يكي از انواع سفرها در آثار ادبي، سفر تمثيلي است كه درآن مسافر روحاني با سير در عالم پس ازمرگ اهدافي را دنبال مي كند؛ اينگونه سفرها اگرچه در آثار كلاسيك محتوايي عرفاني داشته اند اما امروزه با انواع انگيزه هاي سياسي، مذهبي، ناسيوناليستي و حتي عاشقانه بكار گرفته مي شوند. به نظر مي رسد، تقارن و همزماني آشفتگي اوضاع سياسي، اجتماعي و مذهبي اعصار با خلق آثاري ازاين دست و سفر به عالم مردگان نمي تواند تصادفي باشد. خالقان اينگونه آثار با هدف تأثير بيشتر بر زندگان، به تشريح عالم مردگان و توصيف عاقبت موافقان و مخالفان خود، متوسل مي شوند. كتاب كمدي الهي دانته و رمان اجتماعي سياحتنامۀ ابراهيم بيگ در بخش خاصي كه مربوط به خواب يوسف عمو و سير او به عالم دوزخ وبهشت است، نمونه هايي ازاينگونه سفرها هستند. سفرهايي ازاين دست در ادبيات جهان به وفور ديده مي شود؛ مطرح كردن بحث تأثيرپذيري اينگونه آثار از هم، بحث سردرگمانه اي است چراكه بن مايۀ اين سفرها آميخته با اسطوره هاي هرفرهنگ است؛ اما با مقايسۀ بسياري ازاين آثار مي توان آنها را در يك نوع ادبي، بنام تمثيل رؤيا جاي داد. تمثيل رؤيا، ژانر ويژه اي است كه آثاري بااين محتوا و ساختار را در شكل قراردادي يكساني قرار مي دهد. درآثاري ازاين دست، مسافر يا همان قهرمان داستان با مسئله اي روبرو مي شود؛ سپس براي حل اين مسئله راهنما يا راهنماياني به ياري او مي شتابند و او با هدايت و دلگرمي راهنمايان به طي سفر و مواجه شدن با انواع مشكلات مي پردازد؛ پس از كسب تجربۀ رازآموختگي به عالم دنيا باز مي گردد و به شرح ماجراهاي سفر مي پردازد.