مقايسه زبان عرفاني شرح تعرف، معارف بهاء ولد و اشعه اللمعات جامي

نثر صوفيانه پربارترين قسمت نثر فارسي است كه در شرح اصول تصوف و عرفان و بيان احوال سالكان طريقت نوشته شده است. صوفيان به دليل اينكه مجالس خود را براي طبقات مختلف مردم و در جمع آنها مي گفته اند، سعي كرده اند تا آنجا كه ممكن است ساده و درخور فهم مردم باشد و معمولا خود را مقيد به پيروي از سبك زمان و نويسندگان ديواني نمي دانسته اند و اين مسأله يكي از دلايل صراحت و روشني كلام و كثرت لغات و تعبيرات در ادبيات صوفيانه است. كاربرد لغات و مصطلحات عوام و طبقات مختلف مردم از جهت نزديك ساختن مطلب به ذهن آنها بر صوفيه فرض بوده است و به همين سبب الفاظ مربوط به زندگي مردم در آثار آنها بيشتر از ساير نثرهاي ادب فارسي است. در اين مقاله سه نثر مهم عرفاني از نظر ويژگيهاي زباني مقايسه شده اند: شرح تعرف(ج1)، معارف بهاءولد(ج1)و اشعه اللمعات جامي. از نظر ميزان كاربرد لغات عربي، اشعه اللمعات در مرحله اول، سپس معارف بهاءولد و در آخر شرح تعرف قرار دارد. از نظر كاربرد اصطلاحات فلسفي، منطقي و كلامي، اشعه اللمعات رتبه اول، سپس معارف بهاءولد و شرح تعرف قرار دارند. در خصوص صنايع لفظي( بديعي )، اشعه اللمعات، شرح تعرف و معارف به ترتيب رتبه هاي اول تا سوم را دارا هستند و از نظر صنايع ادبي( معاني و بيان )، ابتدا اشعه اللمعات، سپس معارف و شرح تعرف قرار دارند. ويژگي بارز هر سه كتاب، اقتباس و تلميح از آيات قرآني و احاديث و اقوال مشايخ و امثال و حكم است. البته اين ويژگي مربوط به همه نثرهاي عرفاني ماست و از اين جهت ابتدا معارف است كه 506 بار آيات قرآني و 76 بار احاديث را به كار برده، سپس شرح تعرف كه 348 مورد آيات و 125 مورد احاديث و بالأخره اشعه اللمعات كه 39 بار آيات قرآني و 34 مورد احاديث را در خود دارد. ويژگي ممتاز شرح تعرف، ايجاز و كوتاهي جملات و ويژگي ممتاز معارف، اقتباس از آيات و احاديث و فراواني تشبيهات و استعارات و ويژگي ممتاز اشعه اللمعات، فراواني اصطلاحات فلسفي، منطقي و كلامي است.