بررسي روايات تجربة عرفاني از منظر درونمايه‌شناسي تطبيقي

بخشي از گنجينة ارزشمند ادبيات عرفاني رواياتي است كه از واقعه‌ها و تجربيات شهودي عرفا برجا مانده‌است و با وجود پژوهش‌هايي كه تاكنون در اين حوزه انجام گرفته‌است هنوز ظرفيت‌هايي قابل‌توجه براي تحقيق دارد. هرچند عرفا، بيان و انتقال اين گونه تجربيات را از طريق زبان به ديگران دشوار مي‌دانستند امّا نمونه‌هاي فراواني از اين روايات به صورت دست اول و از زبان خود صاحبان تجربه، همچون روزبهان بقلي در كشف‌الاسرار و نجم كبري در نسيم جمال و ديباچه جلال يا به صورت غير مستقيم از زبان راوياني همچون عطار در تذكرة‌الاوليا يا هجويري در كشف‌المحجوب نقل شده‌اند. اين روايات، علاوه بر محتواي غني از نظر عناصر روايي (راوي، طرح، شخصيت، درونمايه، زمان و مكان) نيز قابل توجه و بررسي است. در اين پژوهش، پس از تعريف مفهوم «مكاشفه» بر طبق آراء عرفا در متون عرفاني، و توصيف «درونمايه» به مثابه يكي از عناصر روايي، سه رويكرد درونمايه شناسي تبييني، تطبيقي و پيكره‌اي به اختصار تبيين شده و سپس درونمايه بيش از سيصد روايت مكاشفه، از بيست نثر عرفاني قرن 4 تا 7 هجري، با رويكرد درونمايه شناسي تطبيقي بررسي و تحليل شده است. در نتيجه، مشخص شد هجده درونمايه بين 5 تا 70بار در اين روايات تكرار شده‌اند. در اين ميان، درونمايه‌هاي «مقام عارف»، «مناجات و گفت‌وگو با حق»، «توبه»، و «بي تعلقي و پرهيز از طلب غيرحق»، به ترتيب پربسامدترين درونمايه‌ها هستند؛ به طوري كه مجموعا در 165مورد از 313 روايت، اين مضامين چهارگانه تكرار شده‌اند. بسامد اين درونمايه‌ها نشان‌دهنده اهميت اين مضامين در نزد عرفاست.