مباني مشترك هرمنوتيك و تفسير در كشاف زمخشري (با بررسي تفسير سوره‌ي نمل )

برخي ويژگي¬هاي قرآن كريم به عنوان يك متن متعالي، ما را ملزم مي‌سازد براي فهم آن دست به تفسير و تأويل بزنيم. از آنجا كه تفسير قرآن كوششي براي فهم متن بوده است و فهم متن هم جزو دغدغه-هاي هرمنوتيك شمرده مي¬شود، مي¬توان زمينه¬هاي بسياري براي پيوند اين دو دانش يافت. گرچه هرمنوتيك همانند ديگر جريان¬هاي فكري، ادوار مختلفي را پشت¬سر نهاده و برخي جريان¬هاي آن (مثل: هرمنوتيك فلسفي) با مباني انديشه‌ي اسلامي در تعارض است، امّا با التزام به تعدادي از قواعد تفسيري و تأويلي، هرمنوتيكِ روشي با شيوه‌ي مؤلف¬محور و متن¬محور اين قابليت را مي‌يابد يكي از درست¬ترين راه-هاي تفسير قرآن كريم باشد. اصل فهم¬پذيري قرآن مورد توافق اكثر قريب به اتفاق مفسّران است، ليكن ميزان حصول فهم به تناسب مراتب علمي و قابليت¬هاي معنوي افراد متفاوت است هرمنوتيك نيز تحقّق اين فهم را امكان‌پذير مي¬داند و معتقد است امكان وصول به فهم قطعي و نهايي متن و هر امر قابل تفسير ديگري وجود دارد و اگر روش و منطق صحيح تفكّر اعمال شود، حقايق امور به دست عقل مكشوف مي¬شود. يكي از تفاسيري كه قرآن را بر اساس قواعد بلاغت و استنباط¬هاي عقلاني ـ اعتزالي و نيز طبق روايات پيرامون آيات تفسير كرده، تفسير كشاف زمخشري است. اين مقاله، با محور قرار دادن سوره‌ي «نمل» در تفسير مزبور، شيوه‌ي كار زمخشري را از جهت احتمال اشتمال بر مباني مشترك هرمنوتيك و تفسير بررسي كرده است. نتيجه نشان¬گر اين است تفسير كشاف متن¬محور و مؤلف¬محور بوده و مجموعه‌ي ضوابط عقلي و نقلي را كه وسيله‌ي استنباط معاني قرآن است، رعايت كرده است، اما در مواردي نيز صبغه¬هاي گرايش به تفسير مفسرمحور ديده مي‌شود؛ مثلاً: معنايي را با اجتهاد شخصي و بدون ذكر مستند، بيان مي‌كند، امّا اين مورد اندك است و ديدگاه كلي او همان تفسير متن¬محور و مؤلف‌محور است.