شكل‌گيري و تكامل نظام‌هاي بهره‌برداري آب در بخش كشاورزي در ايران

Formation and evolution of water operation systems in the agricultural sector in Iran

كشور ايران در نظام بهره‌برداري از منابع آب و تشكل و مشاركت مصرف‌كنندگان آب كشاورزي، از پيشينه‌اي غني برخوردار است. تشكل‌هاي مصرف كننده آب در قالب بنه‌ها، هراسه‌ها، خيش‌ها و ساختارهاي مشابه آن فعاليت مي‌كردند. صورت‌بندي و ويژگي‌هاي اين نظام‌ در قرون گذشته متأثر از زمين‌داري و ارتباط زارع و مالك و مناسبات بين آن‌ها بود و به‌همين دليل از هخامنشيان تا حدود مشروطه تغييرات چنداني در اين نظام ديده نمي‌شود. تشكل‌هاي سنتي مصرف‌كنندگان آب تا پايان عمر نظام ارباب رعيتي، هم‌چنان با نظم و اعمال ضوابط سنتي، مديريت مصرف آب را عهده‌دار بوده و در اوايل دهه 1340 با برچيده شدن نظام ارباب رعيتي و برهم ريختن سازمان سنتي روستاها، تشكل‌هاي سنتي تأمين و مصرف آب، به مرور جايگاه خود را از دست داده‌اند و فقط در معدودي از مناطق، آثاري از آنها باقي ماند. با اصلاحات ارضي مفاهيم جديدي پا به عرصه كشاورزي ايران گذاشت. كشاورزان با تشكيل گروه‌هاي هم‌آب اقدام به تحويل آب مي‌كردند. پس از انقلاب اسلامي، وضعيت آبياري و اهميت آب در كشاورزي به كلي دگرگون شد و مناصب مصدق، ناتور و ميراب به‌وجود آمد. در اين مقاله به بررسي شكل‌گيري و تكامل نظام‌هاي بهره‌برداري آب كشاورزي در ايران در دوره‌هاي مختلفي از تاريخ پرداخته مي‌شود.