موانع معرفتي بوم انديشي توسعه در ايران

فرايند عام توسعه، محصول انباشت تجربه جهاني بوده است. همه ملل از جمله ايران تاريخي در تمدن فعلي بشر سهيم هستند، بنابراين هر نوع فروكاهي توسعه و ريشه هايش به سرزمين غرب و اروپا، بدون تبصره و ملاحظات علمي خاص، ارزشي صرفا سياسي خواهد يافت. در ايران عليرغم اينكه با منطق اسلامي به مقابله با مباني نظريه پردازي غربي رفته ايم، اما در حركت از فهم مباني مفهومي به مباني فرايندي و زمينه اي توفيق اندك داشته ايم. مطالعه توسعه، بافت محور، تاريخي و تجربه اي، تفسيري و هويتي است، اما در رويكردهاي علمي ما، عمدتا به شاخص هاي صوري و منفرد اعم از مباني، عوامل و كارگزاران توجه كرده ايم، نه فرايند هاي كلان جامعه شناختي آن. حال آنكه تمركز بر مفاهيم و عوامل در تحليل آن، نوعي نارسايي روشي قلمداد ميشود. ما در بعد معنوي، واقعيت توسعه را مساله پنداشته ايم تا راه حل؛ لذا فرض ناسازگاري را بزرگ كرده ايم. اما در بعد مادي با فرض مطلوبيت تكنيك و خنثي بودگي آن از ارزش، به استقبال آن رفته ايم. در نتيجه اين روياروييها، در پذيرش و همسويي با توسعه و ابعاد آن، پيوسته گرفتار دو رويكرد متفاوت و به تعبير خود نوعي قطب عرفان - تكنيك شده ايم كه در آن بوم گرايي مطرود بوده است. اين قطب در همبستگي با سياست، به سرعت جاي نظريه و بينش توسعه نشسته و علم اجتماعي فرهنگي را از صحنه خارج كرده است. خصيصه بارز هر دو رويكرد، تاريخ گريزي، هويت گريزي و جمع گريزي (تفرد) است؛ و در دعواهاي اصلي با نظريه پردازي غربي، معمولا مدافع تكنيك گرايي و فرد گرايي غربي بوده اند. در اين مقاله از سازوكارهاي اصلي توسعه و تحول اجتماعي سخن ميگوئيم و از مواضع اسلامي و ايرانيمان در مقابل آن پرسش ميكنيم. استدال مقاله اين است كه قطب عرفان - تكنيك به عنوان رويكرد غالب توسعه در ايران، با سازوكارهاي اصلي توسعه غربي (يعني جداييهاي توسعه ساز) همسو بوده اند.