حاج شيخ هادي نجم آبادي و طرح نظريه ديانت عقلايي به عنوان رهيافت ايراني اسلامي پيشرفت

بر اساس نظريه «ديانت عقلايي» آيت الله حاج شيخ هادي نجم آبادي عالم نوانديش و بلند آوازه عصر قاجاريه بر اين باور است كه علّت اصلي عقب ماندگي ما اهل اسلام و ايرانيان به دليل آن است كه عقل سليم، اصلي را كه خدا عطا فرموده به كنار گذاشته ايم و هوي و وهم و اخلاق رذيله را سلاطين قاهره و پيشوايان خود قرار داده ايم. اگر ما نيز همچون مسلمانان صدر اسلام رفتار نمائيم و تأسي به حضرت خاتم چون اتباعش نموده، در عبادت، عدالت، سياست و اخلاق پسنديده چنان كه از ايشان مأثور است عمل نمائيم، قطعاً راه پيشرفت و تعالي معنوي، اعتقادي، اجتماعي و سياسي به روي ما گشوده خواهد شد. پيامبر اسلام از جهت سلطنت دنيوي كه خداوند به ايشان كرامت فرموده بود بنا را بر رفع ظلم و فساد از خلق نهاده و در عمل چنان قوانين نظم و عدالت را بيان نمودند كه سلاطين ديگر راهي جز تسليم در برابر اسلام نداشتند. اكنون نبايد ترديد نمود كه عدل و احسان و مردم داري و رعايت حال ضعفا و زيردستان و رفع فساد از خلق امري محبوب و مورد رضاي خداوند است و به حكم عقل و نقل آثار حسنه بر او مترتب است اين شيوه مرضيه از هر كس مطلوب و مرغوب است به خصوص از سلاطين و حكام كه زمام امور رعيّت به دست ايشان است (نجم آبادي، 1378: 123). رويكرد مزبور كه اصول مسلّم نظام پيشرفته و عناصر معنوي جامعه توسعه يافته به لحاظ اخلاقي، اعتقادي و سياسي اجتماعي را بيان نموده به اعتقاد نجم آبادي مشتمل بر اموري است كه ديانت اسلام و عقل سليم انسان بر آن ها گواهي مي دهد. از آنجايي كه بر اساس اين نظريه ميان حكم عقل و بيان شرع تعارض و تبايني وجود ندارد پيراستن اسلام از خُرافات و اجتناب از تفسير آن بر اساس هوي و وهم يگانه راه نجات و رهايي مسلمانان از وضعيت انحطاط و عقب ماندگي است. به باور نگارنده نظريه «ديانت عقلايي» بر وجهي كه شيخ هادي تقرير نموده در صورت تبيين و تحليل علمي ارزش و قابليت آن را دارد تا به عنوان رهيافت ايراني اسلامي پيشرفت تلقّي و مورد استفاده قرار گيرد.