الگوي تعاملي اروينگ گافمن و تبيين موضع مشاركتي راويان انواع ادبي

در چند دهه اخير روايت به مثابه مفهومي سيّار در بسياري از شاخه هاي دانش حضور يافته است و هم‌سو با آن الگوهاي تعاملي متنوعي هم شكل گرفته است كه در تبيين انواع ادبي ميتوان از آنها بهره گرفت. اين الگوها كه بر اساس نوع تعامل و كاركرد سوژه ها اعم از گوينده و شنونده در نقشهايي همچون مؤلف تاريخي، مؤلف پنهان، راوي و غيره سامان يافته است، با وجود كارايي چشم‌گير نتوانسته اند درجه‌ي عامليت سوژه هاي سخنگو را به شكلي شفاف بيان كنند. از ميان اين الگوها، الگوي تعاملي اروينگ گافمن در قياس با ديگران توانسته است با تكيه بر اصطلاح «موضع مشاركت» وجه دقيق‌تري از ميزان مشاركت گوينده و شنونده نيز درجه‌ي عامليت گوينده را نشان دهد. در تلقي وي، گوينده‌ي«من» ميتواند حداقل در سه نقش مجزاي «توليد‌كننده»، «آفريننده» و «بازيگر اصلي» جاي‌گير شود يا هر سه نقش را هم‌زمان برعهده بگيرد. سه نقش مذكور كه بنا به درجه‌ي عامليت با هم متفاوت مينمايند، براي تبيين توزيع فضا نيز كشف روابط قدرت در انواع ادبي بسيار كارآمد است. در اين نوشتار با تكيه بر متن هايي از انواع ادبي كلاسيك و معاصر فارسي، راويِ جاي‌گير در ضمير اول شخص و درجه‌ي عامليت وي بر اساس نقش‌پذيري سه‌گانه منطبق با الگوي گافمن بررسي شده است. نتيجه حاكي از آن است كه در ژانرهايي كه راوي با ترديدي هستي شناختي يا معرفت‌شناسانه، در نقش «توليد كننده» به نمايش درمي آيد، عامليت وي به تعويق ميافتد. بر همين اساس متن از اقتدارگرايي فاصله گرفته، رابطه اي نسبتاً افقي ميان كارگزاران روايي شكل مي گيرد.