بازنمود حضرت محمد (صلي الله عليه و آله و سلم) از شمايل تا نماد در هنر اسلامي ايران

انديشه هاي بلند حكمي ايراني-اسلامي همواره منبعي غني و الهام بخش براي متفكران، عارفان، هنرمندان و اديبان ايران زمين بوده است. جهان بيني اسلامي و دستورات دين از عوامل تعيين¬كننده در شكل دهي هنر ايران پس از ظهور اسلام مي¬باشد. منع تصويرگري و مجسمه¬سازي به دلايل گوناگون به ويژه در اوايل دوران پيدايش اسلام و نيز پس از گذشت چند دهه در قرون بعدي در اماكن مذهبي بالاخص در مساجد پيروي گرديده است. مباحث اعتقادي در خصوص حرمت تصويرگري در اسلام موجب ايجاد نوعي شمايل¬گريزي به ويژه در ابنيه و اماكن مذهبي و فضاهاي مرتبط آييني و مذهبي شد. چنان¬چه در مساجد به طور معمول تصويري از حيوان و بالاخص نقش انساني ترسيم نمي شود. ديري نپاييد هنرمند مسلمان به سوي نقش هاي انتزاعي و نمادين گام برداشت. از ديگر سوي پايه گذاري مكاتب نگارگري و حمايت پادشاهان از تصويرپردازي و توسعه هنرها و كتب مزين به نگاره ها در دوران بعدي، به موجب گسترش شمايل پردازي در كتب و برخي ديگر از هنرهاي كاربردي شد. اين پژوهش با هدف شناسايي بعدي از هنر اسلامي برپايه تفكرات مذهبي و انديشه بزرگان عرفان و اديب و انواع آثار هنري دوره اسلامي پرداخته است. با بررسي فتاوي اسلامي در خصوص حرمت شمايل نگاري در دين اسلام به دنبال پاسخ به اين پرسش است كه هنرمندان مسلمان تا چه اندازه از فتاوي ديني پيروي كرده و چه جايگزيني براي شمايل نگاري پيامبر مكرم اسلام قرار داده اند. نتايج نشان داد، شمايل¬نگاري حضرت محمد در نگارگري دوران اسلامي به صورت بازنمايي بدن مبارك حضرت به همراه هاله¬نور و شعله نوراني دور سر و يا هاله نوراني جايگزيني براي سر و بدن حضرت به كار رفته است. از ديگر سوي بناهاي مذهبي كه در آن شمايل¬نگاري ممنوع بوده است به استفاده از نقش¬مايه¬هاي نمادين چون خورشيد، شمسه و طراحي حروف نام محمد(ص) روي آورده اند.