تحليلي ديگر از شخصيت‌هاي منفي ديوان حافظ

غزل حافظ سرشار از ابهام و رمز و راز است. همين امر سبب شده تا مفاهيم شعر او درگير پرسش هاي گوناگون شود. اينكه محتسب، صوفي، شيخ و زاهد ديوان حافظ كيستند و آيا مي توان براي اين افراد برابرهاي تاريخي جست‌وجو كرد، يكي از پرسش‌هايي است كه همواره گوشه اي از ذهن پژوهشگران ديوان حافظ را به خود مشغول ساخته و به طرح پاسخ هايي نيز انجاميده است؛ از جمله اينكه حافظ شخصيت محتسب را براي معرفي امير مبارزالدين ساخته و پرداخته كرده و شيخ را در تعريض به شيخ احمد جام، صوفي سخت-گير و متعصب، آورده است. هرچند اين پاسخ ها محتمل مي‌نمايد و از يك سو ابهام برخي ابيات ديوان را برطرف مي كند، اما از سوي ديگر مفاهيم بلند شعر حافظ را در چهارچوب رخدادهاي تاريخي و يا تجربه‌هاي شخصي حافظ محدود مي سازد. نگاهي عميق تر به وجوه تأويل‌پذير شعر حافظ، اين فرضيه را ايجاد مي كند كه شخصيت هاي منفور ديوان حافظ را مي‌توان نمادي از بعد منفي شخصيت حافظ و در معنايي وسيع تر، بعد منفي وجود انسان دانست. همان كه در دنياي پررمز و راز كهن‌الگوهاي ضمير ناخودآگاه جمعي به «سايه» شهرت يافته است و القاب و عناويني چون محتسب، صوفي، شيخ، واعظ و زاهد نيز «نقاب»هايي است براي پنهان ساختن اين بعد منفي. در مقالة حاضر به تحليل شخصيت‌هاي منفي ديوان حافظ از اين ديدگاه پرداخته شده است. در جريان اين تحليل، نشان داده شده كه در ديوان حافظ يك مبحث مهم در فرايند فرديت، يعني تعامل نزديك كهن‌الگوهاي سايه و نقاب، به صورتي نمادين به تصوير كشيده شده است.