رواج واژه مشروطه در ميان بست‌نشينان سفارت انگليس

گاهي اين سوال مطرح مي‌شود كه واژه مشروطه از كي و از كجا به عنوان يك مطالبه سياسي در ميان مردم رواج پيدا كرد. نخستين مطالبه مردم از شروع جنبش، تقريباً تا صدور فرمان مشروطه، تأسيس عدالتخانه بود. چه اتفاقي رخ داد كه اين تقاضا فراموش شد و مردم طالب حكومت مشروطه، نظام پارلماني و آزادي احزاب سياسي شدند. بايد به اين نكته توجه داشت كه ميان طرح واژه مشروطه در خاطرات و رسالات روشنفكران پيش از مشروطه و رواج اين واژه درميان مردم به عنوان يك مطالبه سيا تفاوت بنيادين وجود دارد. احتمالاً ميرزا صالح شيرازي براي نخستين بار در توصيف ساختار سياسي انگليس اعلام كرد كه جنس حكومت انگليس مشروطه است، اما اين موضوع تنها شرح خاطرات او بود. روشنفكران عصر ناصري از جمله ملكم‌خان كه خود در درون همان نظام استبدادي به سفارت رسيد، جرأت نكرد به صراحت از ضرورت استقرار حكومت مشروطه صحبت كند. وي پس از لغو القاب و قطع حقوقش از طرف شاه، در لندن تنها از فقدان قانون يا نظام حقوقي مدون بحث كرد. سپهسالار كه صدراعظم محبوب ناصرالدين شاه بود، در نامه اي كه به شاه مي نويسد با احتياط گوشزد مي كند كه براي رفاه رعيت و رسيدن به ترقي و پيشرفت بايد «دولت منتظم» مستقرنمود كه منظور همان حكومت مشروطه است. مستشارالدوله كه بسيار متأثّر از انديشه ملكم خان بود و از فقه سياسي شيعه نيز بهره‌اي برده بود، بدون توجه به فقدان بستر لازم فرهنگي جامعه، در رساله يك كلمه قانون اساسي فرانسه را با الهام از قانون اساسي مشروطه بلژيك، ترجمه ومواردي را كه مغايرتي با شرع اقدس داشت، حذف كرد و تلاش نمود تأييد مراجع را كسب كند، كه آن هم نتيجه اي نداشت. آنچه شهرت دارد اين است كه نقطه عطف حركت مشروطه‌خواهي به گرد همايي محرمانه 9 تن از رجال سياسي در 12 ربيع‌الاول 1322 در باغ ميكده، مربوط مي‌شود كه قرار بود دو تن از روحانيون برجسته يعني آقايان بهبهاني و طباطبايي كه ازمحركان اوليه مردم در عدات خواهي بودند نيز به اين جمع افزوده شوند. در اين جمع يكي از اعضا در پاسخ به سوال عضو ديگر كه پرسيده بود هدف، از جمع شدن مخفيانه در اين باغ چيست؟ گفته بود مبارزه با استبداد و استقرار مشروطه. از ميان روحانيان تنها آيت‌الله طباطبايي بود كه درتحصّن مسجد شاه و در قم اعلام كرد كه خواسته ما ديگر عدات خانه نيست، بلكه مشروطه مي‌خواهيم. حتي آيت‌الله سيدعبدالله مجتهدقمي هنگام بازگشت متحصّنين از قم، به طباطبايي و بهبهاني سفارش كرد تا اينجا كه پيشرفت كرده ايد پس تا استقرار مشروطه عقب‌نشيني نكنيد. با توجه به مراتبي كه بيان شد، اين مقاله در پي اثبات اين مفروض است كه واژه مشروطه تنها در زمان بست‌نشيني مردم در سفارت انگليس به عنوان يك مطالبه سياسي در دهان مردم افتاد. با در نظر گرفتن اين مهم كه به رغم مخالفت ادوارد گري؛ وزير امور خارجه انگليس كه نمي‌خواست خشم روسيه را به اتهام حمايت از مشروطه برانگيزد، گرانت داف، به در خواست آيت‌الله طباطبايي، به مردم اجازه داد تا در حياط سفارت در قلهك متحصّن شوند. صنيع‌الدوله داماد مظفرالدين شاه و حسن پيرنيا مشيرالدوله نيز به بست نشينان درس مزاياي مشروطه، پارلمان و آزادي مي‌دادند.