تكاپوهاي فكري ايرانيان قفقاز و دو رويه تأثيرات آن بر تحولات ايران عصر مشروطيت (1227 ق./ 1812م. تا 1339ق./ 1921م.)

«قفقاز» با انعقاد قراردادهاي گلستان و تركمنچاي جزو قلمرو روسيه تزاري گرديد؛ ليكن از همان زمان بسياري از ساكنان اين نواحي براي حفظ ارتباط با سرزمين مادري‌شان كوشيده‌اند. ايرانيان قفقازي هم با تزارهاي خاندان رومانوف و هم با قاجارها به عنوان حاكمان استبدادي جنگيدند. اين مقاله به روش «توصيف تاريخي» و با استفاده از منابع دست اول، به «تحليل تاريخي» چگونگي ارتباطات فكري و اجتماعي بين ساكنان نواحي قفقار با مردم ايران در عصر قاجار و تأثير آن در جنبش مشروطيت مي‌پردازد. اينك اين پرسش‌ها مطرح است كه: *به چه دلايلي اهالي قفقاز با نهضت نوگرايي ايران همراهي كرده‌اند؟ * همراهي روشنفكران و مبارزان قفقاز چه تأثيري بر مشروطيّت ايران داشته است؟ نويسنده مي‌كوشد اين فرضيه را اثبات كند كه بين ساكنان قفقاز و مردم ايران همواره پيوندهاي فكري استواري وجود داشته و اين ارتباط همزمان با جنبش‌هاي سياسي اوج گرفته است. نتايج اين بررسي نشان مي‌دهد، قفقاز پيوسته با سرزمين مادري مربوط بوده و مناسبات ساكنان دوسوي «ارس» به دليل فرهنگ و پيشينة تاريخي مشترك، هرگز قطع نشده است؛ ليكن تأثيرات اين ارتباط هميشه يكسان نبود: از يك سو قفقاز راه عبور انديشه‌هاي نوگرايانه بوده و اهالي آن نه تنها تكاپوهاي فكري و اجتماعي را جهت بخشيدند؛ بلكه همدوش مردم ايران عليه استبداد جنگيدند تا سرانجام نهضت مشروطيت به پيروزي رسيد و از سوي ديگر اين سرزمين گذرگاهي براي نفوذ پاره‌اي انديشه‌هاي تند و افراطي گرديد. ورود رزمندگان قفقازي بر روش مبارزاتي مشروطه‌خواهان تأثير گذاشت و رواج شيوه‌هاي ترور و خشونت، موجب پريشاني اوضاع و بي‌فرجامي كارها گرديد.