تجلّي ادبيات و فرهنگ عربي در آيينه شعر و ادب دورۀ قاجار

پيوند زبان عربي و فارسي قدمتي ديرينه دارد، رابطه‌اي كه پيش از اسلام آغاز شده است، با ورود اسلام به ايران و تولد نخستين آثار مكتوب ادب فارسي در سده‌هاي سوم و چهارم هجري گسترش يافته و تاكنون نيز ادامه دارد. اين دو زبان ارتباطي دو سويه با هم داشته‌اند، امّا در اين ميان سهم تأثير زبان عربي بر زبان فارسي به مراتب بيشتر بوده است، اوج تأثير پذيري زبان فارسي از عربي را مي‌توان در قرن هاي هفتم و هشتم و در سبك موسوم به عراقي مشاهده كرد. با توجه به اهميت تاثير زبان عربي بر نظم و نثر فارسي، در اين جستار سعي شده است با يك بررسي تطبيقي چند جانبه، ادبيات دوره قاجار بر اساس مولفه هاي مختلف زبان عربي و مضامين و تأثيرات كاربردي، تحليل و بررسي شود. در اين پژوهش نمونه‌هايي از متون نظم و نثر زبان فارسي از بين آثار برتر ادبي دوره قاجار، گزينش و نشانه هاي اين تأثير و عوامل اثرگذار سياسي و اجتماعي در آن تبيين شده است. يافته هاي اين جستار نشان مي‌دهد زبان فارسي در عصر قاجار، به شكل گسترده‌اي از زبان عربي تاثير پذيرفته است. اين اثرپذيري با توجه به تغييرات اوضاع سياسي و اجتماعي، فراز و فرودهايي تجربه كرده كه نقش بارزي در غني كردن زبان فارسي داشته است. روش بررسي تطبيقي اين پژوهش بر اساس مكتب فرانسه است كه در تاثير و تاثر، بر محور روابط ادبي، تاريخي و اثرپذيري مستقيم تمركز دارد. استفاده از مولفه‌هاي زبان عربي از جانب شاعران و نويسندگان فارسي‌زبان اين دوره، دلايلي داشته كه مهم ترينِ آنها، اظهار فضل نويسنده، تفاخر به عربي‌داني و يا تفنّن بوده است، به صورتي كه در موارد زيادي با حذف اين مولفه‌ها، آسيبي به معناي متن يا شعر فارسي وارد نمي شود.