بررسي اثر تحول و شكل گيري سير مقرنس در طول تاريخ معماري ايران در بناي حرم مطهر رضوي

مقرنس نوعي تزئين است با فرورفتگي‌ها و برجستگي‌هايي از روي نظم و قاعده كه در بعضي موارد به شكل قنديل‌هاي يخي و آهكي آويزان است و در حقيقت اين نوع تزئين معماري نوعي تزئين حجم پردازي شده‌است و مقرنس نوعي تجسم سه‌بعدي و برجسته نقش‌هاي هندسي و گره چيني هاي معماري و هنر اسلامي است. مهارت و هنر استاد كاربند در زيبايي مقرنس نقش اساسي و اصلي دارد به همين دليل به تعداد استادكاران كاربند مي تواند شكل مقرنس‌ها متنوع باشد. در مجموعه‌ي حرم مطهر رضوي از اين عنصر تزئيني زيبا و بي نظيرِ معماريِ سنتي بهره بسياري برده شده است. اما متأسفانه تاكنون در منابع مكتوب، اين مقرنس ها در موارد محدودي مورد مطالعه و بررسي دقيق و تخصصي قرار گرفته‌اند. هدف از نگارش مقاله حاضر معرفي و شناخت كلي مقرنس و از انواع روشهاي ساخت و اجرا و اجزاي سازنده آن-هاست. براي شناخت هر چه بيشتر ابعاد تاريخي و كاربردي، مقرنس هاي هاي به‌كار رفته در حرم مطهر كه به صورت يك اثر شاخص معماري مجموعه اي از مقرنس ها را به عنوان يكي از عناصر تزئيني كاربردي مورد استفاده قرار داده است بررسي شد . جهت بدست آوردن نتيجه مطلوب از روش پژوهش توصيفي- تحليلي و ميداني استفاده شده است زيرا با توجه به وجود محدوديت هاي بسيار در حرم مطهر امكان دستيابي به هيچ گونه اطلاعات مكتوب آرشيو شركت عمران حرم و همچنين حتي عكاسي حرفه اي نيز موجود نبود. و همچنين با استفاده منابع مكتوب موجود در كتابخانه ها و مجلات آستان قدس همراه با مصاحبه استادكاران اين هنر و تطبيق يافته ها و مشاهدات در تلفيق با هم انجام گرفته است. با بررسي در سير تحول تاريخي مقرنس به انواع آن نيز پرداخته شد و با توضيح در نحوه اجراي آن توسط استاد كاران به دسته بندي مقرنس هاي حرم پرداخته شد. طبق نتايج به دست آمده تنوع آثار اين هنر در حرم مطهر زياد مي باشد چه از حيث گونه ي كاربردي و فني آن ها و چه از حيث تنوع مصالح و نقاط مختلف كار شده و دوره ساخت آن. بر اين اساس در مقاله حاضر، مقرنس هاي به‌كار رفته در مجموعه حرم مطهر، به لحاظ گونه ي فني (روي هم قرار گرفته ، معلق و ...) محل قرارگيري (زير طاق رواقها و ايوان ها، گنبدها و ...) و ازلحاظ متريال و مواد سازنده (كاشي، گچ، آيينه و ...) دسته بندي شدند. و طبق نتيجه گيري نوع دوم از فراواني بيشتري نسبت به ديگر انواع برخوردار است و در بين مواد سازنده انواع كاشي كاري و آيينه كاري به فور در حرم مطهر ديده مي شود كه در ميان آن ها تعدادي شاهكار هنري وجود دارد و براي الگو برداري و تحليل ساختاري مقرنس مناسب مي باشند.