ميزان انطباق هجاي تكيه‌بر وزني و هجاي تكيه‌بر واژگاني در اشعار عاميانۀ همداني

اشعار عاميانۀ همداني داراي وزن تكيه اي- هجايي هستند و بدون نياز به همراهي موسيقي خوانده مي شوند، هرچند اجراي آنها با ملودي هاي گوناگون نيز امكان پذير است. در اشعار محلي همداني، در بيش از 80 درصد موارد، هجاهايي كه در هر پايه تكيۀ وزني يا ضرب‌آوا مي‌گيرند، هجاهاي سنگين هستند، و آن بيست درصد ديگر نيز كه سبك هستند، همگي بلااستثنا در پايان واژه، در محل تكيۀ واژگاني قرار دارند (ميرطلايي و كياني، 1395). در اشعاري مانند شعر رسمي انگليسي، كه شعر آن‌ها تكيه‌اي- هجايي است، بين تكيۀ وزني و تكيۀ واژگاني ارتباط وجود دارد و در اكثر موارد تكيۀ وزني روي تكيۀ واژگاني قرار مي‌گيرد. در اين مقاله بر آن هستيم تا ارتباط بين هجاي تكيه‌بر وزني و هجاي تكيه‌بر واژگاني را در اشعار عاميانۀ همداني در پايان هر شطر بررسي كنيم. بدين منظور پيكره‌اي بالغ بر 100 مصرع از اشعار عاميانۀ همداني گردآورديم و پس از بررسي آنها دريافتيم كه با در نظرگرفتن يك استثنا و سه ضرورت وزني مي‌توان انطباق تكيۀ واژگاني و تكيۀ وزني را در اشعار همداني توجيه كرد. استثنا اينكه همواره هجايِ پاياني در شطرِ پايانيِ مصراع، چه تكيۀ واژگاني بگيرد چه نگيرد، دارايِ تكيۀ‌ وزني است؛ اما در شطرهاي غيرپاياني وضعيت اينگونه نيست و فقط در حدود پنجاه درصد موارد، تكيۀ وزني و تكيۀ واژگاني منطبق بر هم هستند. در اينجاست كه سخن از سه ضرورت به ميان مي‌آيد: 1) به ضرورت وزن مي‌توان گروه واژه‌بست را به عنوان كلمات واژگاني در نظر گرفت و واژه‌بست را نيز داراي تكيۀ وزني كرد، 2) به ضرورت وزن، گاهي مي‌توان شناسه‌هاي فعل را تكيه‌بر كرد، 3) به ضرورت وزن مي‌توان هجاهاي غير پايانيِ واژه را به شرطي كه از نظر كميت سنگين باشند، تكيه‌بر وزني كرد. از آنجا كه هجاي پاياني شطر دوم، طبق استثنايي كه گفتيم، همواره ضرب‌آواست، محاسبات ما نيز عمدتاً روي هجاهاي پاياني شطر نخست متمركز خواهد بود، گرچه آمارهايِ مربوط به هجاهاي پاياني شطر دوم را عرضه خواهيم كرد. طبق محاسبات ما هجاهاي ضرب‌آواي شطر دوم در بيش از پنجاه درصد موارد بر روي هجاهاي تكيه‌بر واژگاني قرار مي‌گيرند. آمار مربوط به ضرورت‌هاي وزني نيز به شرح زير است: 76/24 درصد رويِ گروه واژه‌بست؛ 76/24 درصد رويِ شناسه‌هاي فعلي؛ و 38/12 درصد رويِ هجاهايِ سنگين غيرپاياني.