جايگاه حقوق بين‌الملل در سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران: بررسي موردي فاجعۀ منا

دوران گذار در نظام بين‌الملل به دليل ابهام، پيچيدگي، مخاطره‌آميزي و سرنوشت‌سازي و باتوجه‌به شتاب تحولات در دنياي جهاني‌شده، موجب بروز بي‌ثباتي‌هاي عديده در مناطق مختلف جهان و رقابت گفتمان‌ها و خرده‌گفتمان‌هاي مختلف شده است. در دورة انتقالي و سيال در نظام بين‌الملل، به‌عنوان شرايط شتابان و درحال جهش، بازي بزرگي درحال شكل‌گيري است. فضاي چندگفتماني و چندپارگي، ورود قدرت‌هاي منطقه‌اي و جهاني به بازي ائتلاف قدرت يا ائتلاف گفتماني و تلاش آن‌ها براي بازسازي و برسازي خود براي كسب سهم بيشتر در نظام آتي بين‌الملل، حكايت از آن دارد كه جهان در اين پيچ تاريخي، آبستن شكل‌گيري نظمي سيال است. در اين دوران گذار، باتوجه‌به تحول در مفهوم و ماهيت قدرت، بازيگران منطقه‌اي و بين‌المللي درصدد شكل‌دهي و جهت‌دهي به نظام بين‌الملل در حال تكوين هستند. تكثر بازيگران دولتي و غير دولتي و لزوم تصميم‌گيري تركيبي و جمعي كشورها موجب اهتمام بازيگران منطقه‌اي و بين‌المللي به ائتلاف‌سازي و يارگيري بيشتر شده است. افزايش نقش و اثرگذاري قدرت‌هاي منطقه‌اي مانند جمهوري اسلامي ايران، تركيه و عربستان سعودي در فضايي كه از آن به «پوست‌اندازي استراتژيك» تعبير مي‌شود، موجب «برآمدن ايران» از نظر منطقه‌اي در عرصه صلح و امنيت محيط پيراموني شده است. در اين رهگذر، نظام منطقه‌اي با چالش‌هايي در عرصة صلح و امنيت روبه‌رو شده است كه از آن جمله مي‌توان به مواردي ازقبيل: شبه حاكميت‌ها يا دولت‌هاي فرومانده، مناقشه دربارة هنجارهاي مورد منازعه، خشونت‌گرايي گروه‌هاي تروريستي، منازعات قومي و شكاف‌هاي هويتي كه احتمال تجزيه يا فروپاشي دولت‌ها را تشديد مي‌كند، منازعات كم‌شدت. ولي طولاني مدت، رقابت‌هاي ايدئولوژيك خشونت‌آميز، بي‌نظمي مداوم و بي‌ثباتي ناشي از شكاف‌هاي داخلي، تكثر بازيگران آشوب‌ساز، منازعات درمورد منابع آبي، جنگ‌هاي سايبري، جنگ در فضا، بهره‌گيري دولت‌ها يا افراد بدسرشت از فناوري‌هاي پيشرفته به‌ويژه سلاح‌هاي ميكروبي عليه بشر و استفاده بازيگران غيردولتي از زور و قوة قهرآميز اشاره كرد. موارد يادشده بيانگر آن است كه در شرايط پيچيده و ابهام‌آميز دوران گذار توسل به حقوق بين‌الملل در سياست خارجي مي‌تواند ضمن كاهش مخاطرات و آسيب‌پذيري‌ها موجبات اتخاذ سياست خارجي سنجيده و هوشمند را فراهم آورد. يك لحظه غفلت يا اشتباه محاسباتي ممكن است يك بازيگر را از گردونه تأثيرگذاري بر نظام بين‌الملل خارج كند. باتوجه‌به جابه‌جايي نقش‌ها، هر بازيگري درصدد آن است كه سمت و سوي هنجارها و جريان‌هاي موجود را به نفع خود تغيير دهد؛ بنابراين هوشياري، هوشمندي و مديريت زمان اهميتي بسزا دارد. باتوجه‌به تحول در سطوح تحليل محلي، منطقه‌اي و بين‌المللي و تأثير و تأثر نظام‌هاي منطقه‌اي و نظام بين‌المللي بر يكديگر در دوران گذار، جمهوري اسلامي ايران در سياست خارجي خود بر آن است كه با بهره‌گيري از هنجارها و موازين حقوق بين‌الملل و با اهتمام به هوشمندي، برنامه‌ريزي منسجم و هماهنگ و مديريت زمان، به ايفاي نقش مؤثر در صلح و امنيت منطقه‌اي و ارتقاي جايگاه خود از قدرت منطقه‌اي به قدرت ميان‌منطقه‌اي مبادرت كند. جمهوري اسلامي ايران به‌عنوان بازيگر خِردگرا، عقلاني و اجتناب‌ناپذير و برخوردار از مزيت لولاگونة ژئوپليتيك مي‌تواند در اين مواجهة گفتماني با راديكاليسم و افراط‌گرايي پيروز ميدان باشد. مشروط بر آنكه به كاربست هدفمند قواعد حقوق بين‌الملل در سياست خارجي خود مبادرت كند. مقالة حاضر مي‌كوشد، ضمن ارائة بحثي نظري درزمينة جايگاه بين‌الملل در سياست خارجي، به تبيين جايگاه حقوق بين‌الملل در سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران بپردازد و باتوجه‌به تنش منطقه‌اي پديدآمده در مناسبات جمهوري اسلامي ايران و عربستان سعودي در فاجعه منا و توجه‌به پيامدهاي آن بر صلح و امنيت منطقه‌اي، نحوة بهره‌گيري سياست منطقه‌اي جمهوري اسلامي ايران از حقوق بين‌الملل در قبال عربستان سعودي در فاجعه منا را به دقت بررسي كند.