نقد ديدگاه فخر رازي و ابن تيميه در مسأله¬ي ايمان

يكي از مسائل مهم و از فروعات مسأله جبر و اختيار، بحث اختياري يا اجباري بودن ايمان است با اين بيان كه ايمان انسان‌ها دراختيار خود انسان‌هاست يا موهبتي است كه خدا به هر كسي كه بخواهد عنايت مي‌كند؟ برخي از اشاعره و سلفيون همچون فخر رازي و ابن تيميه با استناد به ظواهر برخي آيات و روايات، ايمان را از جانب خداوند مي‌دانند؛ در مقابل، شيعيان قائل به ايمان اختياري هستند. در مقاله حاضر، ادله مهم ديدگاه فخر رازي و ابن تيميه طرح و نقد شده است. رويكرد مقاله حاضر، بررسي انتقادي ادله قرآني اين ديدگاه است. يكي از ادله¬ي قرآني مورد استناد، آيه 99 سوره يونس است؛ ظاهر اين آيه، ايمان تمام مردم را از جانب خداوند مي داند؛ در حالي كه طبق تصريحات مكرر آيات ديگر قرآن، انسان مختار آفريده شده است تا طبق اراده¬ي تشريعي و با استفاده از پيامبر دروني و بيروني و انتخاب صحيح، به سعادت برسد. در نهايت محقق به اين نتيجه رسيده است كه فخر رازي با پيش‌فرض‌هاي كلامي خود در نظريه كسب، آيات موافق ديدگاه خود را برجسته كرده است؛ در حالي كه اگر با نگاه به بقيه آيات، اقدام به تفسير اين دسته از آيات مي‌كرد، بسياري از ابهامات تفسيري حل مي‌شد؛ علاوه بر ان كه شايد با اين نگاه، ترديدي جدي در نظريه كسب هم ايجاد مي‌شد. به نظر مي‌رسد فخر رازي با پذيرش نظريه كسب، نتوانسته است تبيين صحيحي درباره ايمان انسان ارائه بدهد. روش ابن تيميه در تفسير آيات ايمان متفاوت است؛ گاهي در اين مسأله به ظاهر توجه نموده و جبر را پذيرفته و گاهي بياني ارائه كرده است كه ديدگاهي شبيه شيعه در اختياري بودن ايمان از آن فهميده مي¬شود.