نظريه پيشرفت

نظريه‌پردازي در باب «پيشرفت قرآني» يا «پيشرفت قرآن‌محور» يا «پيشرفت از منظر قرآن كريم» دست كم دو پيش‌نياز اساسي و بنيادي دارد: نخست بايد تلقي خود را از «چيستي پيشرفت» مشخص و مدلل كنيم. سپس بايد تكليف خود را با «گسترۀ معرفتي قرآن كريم» معين و موجه سازيم. زيرا تا وقتي «مبنا» در اين دو زمينه مشخص نباشد؛ نمي‌توان در باب «پيشرفت قرآني» نفياً يا اثباتاً اظهارنظر كرد. اگر كسي بدون مبنا اظهارنظر كند؛ يا ناخودآگاه تحت تأثير نظريه‌هاي پنجگانۀ توسعۀ غربي، از يك‌سو؛ يا از ديگر سو يكي از سه نظريۀ «اقلي» و «اوسطي» و «اكثريِ» قرآني را برگزيند، گرفتار هرج و مرج در اظهارنظر خواهد شد (نمونۀ اين هرج و مرج را در بسياري از مباحثي كه به نام توسعۀ ديني در جامعه، و نيز در برخي تفاسيرِ حتي بسيار مشهور و معتبر معاصر مطرح است مي‌توان مشاهده كرد). رسالت اين مقاله تنها پاسخ به پرسش از «چيستي پيشرفت» است. براي پاسخ به پرسش مذكور از دو «روش تحليل محتوايي» و «نقد» سود جسته‌ام. ابتدا «نظريه‌هاي پنج‌‌گانۀ توسعۀ غربي از آغاز تا امروز» مطرح شده و پس از تحليل محتواييِ آنها به يك تعريف جامع از توسعه كه فصل مشترك همۀ انواع نظريه‌هاي توسعه، اعم از ديني و غيرديني، مي‌تواند باشد؛ رسيده‌ام: «توسعه يعني توانايي پاسخ به نيازها». سپس، اين تعريف و نظريه‌هاي پنجگانۀ توسعۀ غربي بر اساس شاخص «هندسه يا شبكۀ نيازهاي صادق انسان» مورد نقد و ارزيابي قرار گرفته و به «چهار اشكال اساسي و بنيادي» اشاره شده؛ و در نهايت، «تعريف مختار پيشرفت» به عنوان يك «نظريۀ راهنما» به علاقمندان مباحث توسعه و طراحان و مهندسان الگوي اسلامي ايراني پيشرفت تقديم شده است. انشاء الله مقبول افتد و مفيد باشد.