ترجمه و سه‌راهي تقليد، تحديد و اقتباس: نگاهي به الگوهاي ترجماني پيشرفت

در نتيجه آشنايي فرهنگي و فكري ايران با غرب در قرن سيزدهم هجري، گفتماني سربرآورد كه راهكار پيشرفت ايران را در الگوبرداري از غرب مي‌دانست. بخشي از اين گفتمان دين را عامل عقب‌ماندگي جامعه و فرهنگ مي‌دانست و به تأسي از تجربه غرب، راه پيشرفت را در دين‌زدايي و رواج انديشه‌ها و الگوهاي غربي مي‌ديد. در واكنش به اين گفتمان غرب‌گرا، گفتمان ديگري شكل گرفت كه بر حفظ هويت ديني و ملي تاكيد داشت و آن را در منافات با پيشرفت نمي‌دانست. به عقيده بانيان اين گفتمان، شيفتگي در برابر هرآنچه كه در غرب توليد شده است و پذيرش غيرنقادانه آن، مي‌توانست باعث گسست و اضمحلال فرهنگي و هويتي شود و صرفاً به پيشرفت‌هاي ظاهري بيانجامد. در اين ميان، ترجمه به عنوان يكي از ابزارهاي مهم انتقال علمي و فرهنگي نقش دوگانه‌اي بازي كرده است. از يك سو، راه را براي ورود عقايد و انديشه‌هاي غربي و پيدايش غرب‌گرايي افراطي باز كرده و از سوي ديگر ايران را با پيشرفت‌هاي علمي و صنعتي كشورهاي پيشرفته آشنا كرده است. هدف از مقاله حاضر، بررسي سه رويكرد متفاوت به ترجمه از بُعدي كلان و فرامتني، و دلالت‌هاي آن براي پيشرفت اجتماعي و فرهنگي است. رويكرد نخست، ريشه در مفهوم «ترجمه تقليدي»، واردات عقايد غربي به شكلي كه هست، و غرب‌گرايي مفرط دارد. رويكرد ديگر، پرهيز از هرگونه ترجمه، اتكاي صرف به خود، و تلاش به پيشرفت از درون است. رويكرد سوم، «ترجمه انتقادي يا اقتباسي» است و باور به گذراندن علم، عقايد و انديشه‌هاي غرب از صافي فرهنگ خودي به منظور انطباق آن با زيست‌بوم فرهنگي و اجتماعي با در نظر گرفتن شرايط و مختصات خاص آن است. به بيان اخص، مقاله حاضر تلاشي است براي پاسخ به اين سوال كه آيا راه پيشرفت از غرب‌گرايي و ترجمه/تقليد از الگوهاي غربي مي‌گذرد، يا از اتكا به خود و تلاش براي پيشرفت از درون بدون استفاده از ترجمه، يا تلفيقي از اين دو، يعني ترجمه نقادانه و اقتباسي از پيشرفت‌هاي «ديگري» و تلاش متكي بر «خود» و از درون براي پيشرفت.