تأملي فقهي حقوقي در دو واژه «ذمه» و «عهده» و نسبت آن با انواع «اهليت» در انسان

مفهوم «ذمه» و «عهده» يكي از زير مجموعه هاي بسيار مهم بحث تعهدات در فقه شيعه را تشكيل مي دهد. كاربرد اين دو واژه در متون فقهي، هم در ابواب عبادي و هم در ابواب معاملي (اعم از معاملات به معناي خاص، و ضمان قهري) بسيار شايع است. در تعريف «ذمه» و «عهده» ميان فقها اختلاف نظر زيادي است. بنابراين، در اين تحقيق كه به روش توصيفي_ تحليلي و با مراجعه به منابع كتابخانه اي انجام گرفته است مفهوم اين دو واژه بررسي شده و نهايتا در تبيين مفهوم اهليت، آن را مرادف با شايستگي انسان براي واجديت حق و تكليف (اهليت تمتع) و نيز شايستگي انسان براي تصرف در حقوق و اداي تكليف (اهليت استيفا) دانستيم. در كنار اين معنا، ذمه به عنوان ظرف و محل حقوق و ديون داراي رابطه بسيار نزديك با اهليت تمتع ـ به عنوان يكي از انواع اهليت ـ خواهد بود كه در توصيف اين ارتباط مي توان آن را از نوع ترتب وجودي دانست؛ بدين معنا كه با فرض وجود ذمه يقينا شخص واجد اهليت تمتع خواهد بود، اما در خصوص اهليت استيفاء چنين ارتباطي وجود ندارد و مي توان حالتي را فرض كرد كه علي رغم وجود ذمه، انسان شايستگي اجراي حقوق يا اداي ديون را نداشته باشد، همچنانكه در شخص معسر، سفيه و مجنون اينگونه است.