بررسي پراكندگي و تراكم و قدمت اشكفت‌ها و معدن‌ها و مقبره‌هاي دستكند به‌ثبت‌رسيده در سازمان ميراث فرهنگي ايران بااستفاده‌از سامانۀ اطلاعات جغرافيايي

تاكنون حدوداً ۲۰۰ اثر تاريخي تحتِ‌عنوان معماري دستكند در فهرست بناهاي تاريخي سازمان ميراث فرهنگي ايران قرار گرفته كه دراين‌ميان ۹۱ اشكفت، ۲۵ معدن و ۶۷ مقبره به ثبت رسيده است. هدفِ اين پژوهش كاربست سامانۀ اطلاعات جغرافيايي (GIS) در مستندنگاري، شناخت و دسته‌بندي اين دسته از آثار دستكند ايران است. به همين منظور نخست مختصات جغرافيايي ۱۸۳ اثر كه اطلاعاتشان در اختيار نگارندگان قرار داشت، استخراج شد و در جي‌آي‌اس موردِ بررسي قرار گرفت تا پراكنش و تراكم آن‌ها مشخص شود. چنين امري مقدمه‌اي بر پژوهش‌هاي آيندگان خواهد بود تا نسبت تراكم هر يك از گونه‌آثار دستكند را با امور اقليمي، اجتماعي، فرهنگي و... مشخص كنند. از ميان آثار بررسي‌شده، ۱۰۶ اثر مربوط به دورۀ تاريخي و ۷۷ اثر مربوط به دورۀ پيشاتاريخي تاريخ‌گذاري شده‌اند؛ همچنين از منظر دوگانۀ اسلامي/پيشااسلامي نيز مي‌توان گفت كه قدمت ۱۸ اثر را دورۀ اسلامي و ۱۶۵ اثر را دورۀ پيشااسلامي تخمين زده‌اند. بررسي‌ها چنين نشان داد كه بيش از نيمي از آثار دستكند ايران در استان فارس واقع هستند و از مجموع ۱۸۳ اثر بررسي‌شده، ۱۰۷ اثر در استان فارس واقع‌اند كه از اين تعداد، ۶۶ اثر اشكفت و ۲۶ اثر مقبره و ۱۵ اثر معدن دستكند است؛ اطلاعاتي توصيفي از همين جنس دربارۀ باقي مناطق ايران نيز عرضه شده است. برمبناي نقشه‌هاي توليدشده مي‌شود گفت كه كه اشكفت‌ها محدود به نواحي جنوبي و جنوب‌غربي و غربي ايران هستند و در نيمۀ شرقي ايران، نيمۀ شمالي آن، و نواحي شمال‌غربي آن هيچ اثري از اشكفت‌هاي ثبت‌شده به چشم نمي‌خورد. معدن‌ها عموماً در استان فارس و بخش‌هايي از همدان و قم و زنجان قرار دارند و در باقي بخش‌هاي ايران هيچ معدني ثبت نشده است. همچنين اغلب مقبره‌ها، گوردخمه‌ها و استودان‌ها و ...، در نيمۀ غربيِ ايران و خصوصاً استان‌هاي فارس و استان‌هاي همجوار آن قرار دارند و تعدادي از آن‌ها هم در محدودۀ شمالِ‌غربي ايران قرار دارد.