حكومت محمّد تقي خان بافقي در يزد (از كنش سياسي تا فعاليّت مذهبي- اقتصادي وقف)

اوضاع كشور ايران پس از قتل نادر شاه با تحولاتي چون استقلال طلبي حكام محلي مانند يزد همراه بود. تشكيل دودمان خوانين (1161- 1264ه.ق.) توسط محمّدتقي خان بافقي باعث ثبات سياسي يزد شد و براي يك دوره ي طولاني فصل نويني را در تاريخ سياسي، اقتصادي و اجتماعي يزد گشود. يزد با توجّه به عواملي مانند موقعيت جغرافيايي، جايگاه اقتصادي منطقه، قرارگيري در مسير تجاري و بعد مسافت از حكومت مركزي، مورد توجّه دولت مركزي با نگاه اقتصادي بود. ميزان موقوفات محمد تقي خان نشان از اعتقادات قوي مذهبي و شرايط اقتصادي او است. از اثرات وقف محمد تقي خان كسب وجهه‌ي اجتماعي، كاهش دخالت حكومت در موقوفات، امنيت مال، آباداني شهر، رشد فرهنگي، اقتصادي و مذهبي يزد و گسترش جامعه ي شهري بود. مقاله ي حاضر، با روش توصيفي تحليلي، به واكاوي در اسناد، داده ها و مكتوبات تاريخي موجود پرداخته تا پاسخ گوي اين پرسش ها باشد: عملكرد سياسي محمّد تقي خان چه تأثيري در ثبات سياسي يزد داشته است؟ بازتاب كاركرد اقتصادي، فرهنگي و مذهبي محمّد تقي خان در يزد چه بوده است؟ موقوفات محمّد تقي خان در حيات اجتماعي يزد چه تأثيراتي داشته است؟ نتايج پژوهش در دوران مذكور نشان مي دهد كه محمد تقي خان با دفع حاكماني كه مورد رضايت مردم يزد نبودند، ثبات سياسي را به وجود آورد و موقوفات او در بسط عدالت اجتماعي و تا حدودي رفع فقر، احياي روحيه ي وقف در بين مردم يزد، گسترش علم و فرهنگ، رونق محافل مذهبي و حفظ روحيه ديني- مذهبي مردم بازتاب داشته است. نقش وقف در ايجاد و گسترش فضاهاي شهري يزد با توجّه به نياز عمومي آن زمان با ساخت مدرسه، آب انبار و غيره تا شكل گيري فضاهايي كلان تر ازجمله بازار توسط محمّد تقي خان تأثيرگذار بوده است و همچنين سهم موقوفات محمّد تقي خان، تكافلي توانمند ساز در تاريخ اين شهر داشته كه بيانگر توجّه او به توسعه -ي پايدار و ماندگار شهر بوده است.