بنيادهاي خيريه در عصر آل بويه

در سدۀ چهارم هجري با استقرار حكومت آل بويه در نيمۀ غربي ايران، حيات اجتماعي و شهري از رشد قابل توجهي برخوردار گرديد. پادشاهان آل بويه با حمايت از تجارت و مسيرهاي تجاري و همچنين اقدامات عام المنفعه و خيريه فراوان، سعي در ياري رساني به رونق بيشتر حيات اجتماعي شهرهاي قلمرو خويش در دو حوزۀ ايران و عراق داشتند. در اين راستا در حوزۀ ايران در شهرهايي همچون شيراز، اصفهان، ري و در حوزه عراق در شهرهايي مانند بغداد، بصره و واسط، مورد توجه خاص قرار داشتند. نهادهاي اجتماعي و شهري در اين شهرها مورد حمايت قرار گرفتند. اين نهادهاي اجتماعي عمدتاً در قالب دارالعلم‌ها و بيمارستان‌ها در جهت ارائه خدماتي همچون درمان و ترويج علم در شهرها شكل مي‌يافتند. اين نهادهاي ايجاد شده بر مبناي امر خير، اغلب بر پايه وقف ايجاد شده بودند. اين پژوهش با رويكرد توصيفي تحليلي و با تكيه بر مطالعات كتابخانه‌اي سعي دارد تا علاوه بر مشخص كردن پايگاه اجتماعي واقفان و نگرش ديني آنان، نقش وقف را در شكل‌گيري و كاركرد بنيادهاي خيريه در عصر آل بويه روشن نمايد. نتايج اين جستار نشان مي‌دهد كه وقفيات از ابتداي تأسيس بنيادهاي خيريه نقش عمده در ايجاد و دوام فعاليت آن‌ها داشتند. همچنين اين وقفيات از سوي گروه‌هاي اجتماعي مختلف انجام مي‌گرفت ولي عمدۀ واقفان تعلق به گروه حاكميت داشتند. نگرش ديني غالب وقفيات نيز در جهت ترويج مذهب شيعه قرار داشت. وقفيات نيز توسط ديوان قضا در مناطق مختلف آل بويه نظارت و اداره مي‌گشت. حتي منصبي به نام ناظر اوقاف بيمارستان وجود داشت كه اوقاف مربوط به بيمارستان را نظارت مي‌نمود. رخدادهاي تاريخي همچون سيطرۀ سلجوقيان با نگرش مذهبي اهل تسنن بر قلمرو آل بويه و آسيب ديدن موقوفات باعث شد تا ادارۀ وقفيات با مشكل مواجه شود و در نتيجه كاركرد و فعاليت بنيادهاي خيريه وابسته به آن‌ها با افول مواجه گردد.