تعامل كتيبه‌ها با تزيينات گياهي و هندسي در محراب‌هاي گچ‌بري قرن هشتم هجري در ايران

The Interaction of Inscriptions with Plant and Geometric Decorations in the Stuccoed Mihrabs of 8th AH in Iran

محراب‌هاي گچ‌بري قرن هشتم هجري، از جمله نفيس ترين و پركارترين محراب‌هاي گچ‌بري در دوره اسلامي به شمار مي روند كه با تزيينات مفصل و متنوعي آراسته شده است. تزيينات گياهي، هندسي و كتيبه‌ها هر يك به تنهايي يا در تلفيق با يكديگر، جلوه هايي از ويژگي هاي بصري در محراب‌هاي مذكور را به نمايش مي گذارد. تعدد و تنوع خطوط و اقلام كتيبه‌ها و محل كاربرد آن ها در محراب‌هاي مذكور از اهميت كتيبه‌ها حكايت مي كند كه غالباً با انواع تزيينات گياهي يا هندسي، تلفيق شده است. لذا هدف اين پژوهش، بررسي انواع تعاملات اين تزيينات با كتيبه‌هاي موجود در محراب‌هاي گچ‌بري قرن هشتم هجري است. در راستاي دستيابي به اين هدف، پرسش اصلي اين پژوهش چنين است: شاخص ترين تركيب‌بندي‌هاي گياهي و هندسي در تعامل با كتيبه نگاري محراب‌هاي گچ‌بري قرن هشتم هجري در ايران كدام است؟ روش يافته اندوزي بر اساس پژوهشي ميداني (عكاسي – طرح خطي تصاوير) و با استناد به منابع مكتوب انجام شده كه روش تاريخي- تحليلي دارد. نتايج حاصله، حاكي از آن است كه كتيبه‌ها غالباً در زمينه اي از تزيينات گياهي چندلايه و پُركار قرار دارد كه با قوس‌هاي منحني يا حلزوني و نقش‌مايه‌هاي اسليمي (گاه ختايي) آراسته شده است و تعادل مناسبي را در فضاهاي پُر و خالي، ايجاد نموده در حالي كه جهت حركت ساقه‌هاي گياهي نيز، معمولاً هم راستا با جهت نوشتاركتيبه‌ها و از راست به چپ است است. كاربرد ساقه هاي گياهي ظريف با نقش‌مايه‌هاي كوچك و استفاده از دو يا چند بند در كتيبه هاي «مادر و فرزند» نيز، از ديگر ويژگي ها به شمار مي رود. هم چنين از تزيينات هندسي نيز، در پس زمينه كتيبه‌ها و در تلفيق با حروف كتيبه‌هاي كوفي استفاده شده است كه نسبت به تزيينات گياهي، از فراواني كمتري برخوردار است.

The stuccoed mihrabs of the 8th century AH are considered as the most exquisite and prolific mihrabs in the Islamic period, adorned with a variety of decorations. Plant and geometric decorations and inscriptions, either individually or in combination, display the effects of visual features in the aforementioned mihrabs. The plurality and variety of lines and items of inscriptions and their location in the mihrabs signifies the importance of inscriptions, often combined with a variety of plant or geometric decorations. The purpose of this research is to investigate the types of interactions of these decorations with inscriptions in the stuccoed mihrabs of the 8th century AH. The main question of this research is: What are the most significant plant and geometric compositions in interaction with the inscription of the stuccoed mihrabs of the 8th century AH in Iran? Data was collected based on field research (photography - linear plot of images) and by reference to written sources and through the historical-analytical method. The results suggest that the inscriptions are often found in the context of multi-layered and prolific plant decorations that are adorned with curved or scalloped arches, and arabesque (and sometimes cathay) patterns, and create an appropriate balance in empty spaces while the direction of movement of the plant stalks is usually in line with the direction of the writing of inscriptions, from the right to the left. The use of fine stems with small patterns and the use of two or more clauses, in the mother and child inscriptions, are considered as other features. Geometric decorations are also used in the background of inscriptions and in combination with Kofi inscriptions, which is less abundant than plant decorations.