كاوشي در كتيبه‌نويسي در دوره عثماني با نگاه به شيوه مصطفي راقم و سامي افندي

A search in Ottoman inscription based on Mustafa Râkim and Sami Efendi method

كتيبه‌نويسي به عنوان يكي از مهم‌ترين عناصر تزئيني در معماري اسلامي از سده‌هاي نخستين اسلام رايج بوده و در دوره‌هاي بعد، چنان گسترش يافت كه به يكي از عناصر مهم بصري در معماري اسلامي بدل شد و كمتر مسجدي را مي‌توان يافت كه از زينت كتيبه بي‌بهره باشد. در دوره‌هاي متأخر و مياني اسلامي، كتيبه نويسي از مساجد و اماكن مذهبي پاي بيرون نهاد و در تزئين بناهاي فاخر و باشكوه مانند قصرها، بازارها و سراي‌ها نيز به كار گرفته شد. خط كوفي براي سده‌هاي متمادي در كتيبه‌نويسي به كار مي‌رفت اما با ظهور اقلام سته، جاي خود را به خطوط ديگري چون ثلث و محقق و نستعليق داد. در دوره عثماني، توجه ويژه‌اي به هنر خوشنويسي نشان داده شد و اين هنر، در تمام شاخه‌ها و در انواع خطوط توسط هنرمندان و طي شش سده، رشد يافت تا به درجه كمال رسيد. روند افزايشي ساخت مساجد در قلمروي رو به گسترش خلافت عثماني، نياز به كتيبه‌نويسي را تشديد مي‌كرد. علاوه بر مساجد، كاخ‌ها، تكيه‌ها، خانقاه‌ها، آرامگاه‌ها، سنگ‌مزارها، و چشمه‌ها نيز عموماً با كتيبه آراسته مي‌شدند. مصطفي راقم افندي و سامي افندي، بزرگترين و مشهورترين خطاطان كتيبه‌نويس عثماني هستند كه آثار آنان هنوز زينت‌بخش بناهاي دوره عثماني در استانبول است. آن‌چه اهميت بررسي شيوه و آثار اين دو استاد بزرگ را دوچندان مي‌كند، نوآوري‌ها و ابداعاتي است كه در ثلث جلي پديد آوردهاند؛ استتيك و عناصر زيبايي‌شناسي كه در حروف ثلث جلي ايجاد كرده‌اند و البته تكنيك‌ خاص آنان در اجراي آثار (تكنينك قالب زرنيخي)، چنان تأثيري در كتيبه‌نويسي نهاده است كه اكنون نيز اين شيوه در سراسر جهان اسلام به عنوان اصلي‌ترين شيوه كتيبه‌نويسي، اعتبار و اهميت خود را حفظ كرده و آثارشان همچنان به عنوان سرمشق در ميان خطاطان مورد توجه و استفاده است.

Inscription is one of the most important decorating elements in Islam primary centuries. It developed in a way that in the next periods, became one of the most important visual elements in Islamic architecture so we can rarely find mosques without inscriptions. Its usage went out of mosques and religious places and was used in brilliant and costly buildings such as palaces and bazaars during middle and recent Islamic eras. Kufic script was used in inscriptions for long time until the appearance of Six Pens (aqlam-e-setteh) and was replaced by other scripts such as Thuluth, Muhaqqaq and Nasta’liq. Special attention was given to calligraphy art in Ottoman period and this art, in every branches and in every scripts, was grown up during the sixth centuries till the time it achieved the peak. Increasing process of mosques’ construction was intensifying the need of inscription. Palaces, tombs, monasteries, gravestones and springs were decorated by inscriptions besides mosques. Mustafa Râkim Efendi and Sami Efendi are two great and famous Ottoman inscription calligraphers whose artworks are still decorating the Ottoman buildings in Istanbul. Their innovations in Jeli Thuluth are the points which make these two masters’ methods important. Their static and aesthetic elements in Jeli Thuluth alphabets and also their special method in presenting (Template Technique) their artworks have effected inscription and this method is still one of the most important one in inscription. So their artworks are still used as calligraphers copy and examples.