تبيين شكاف ميان خواجه نظام‌الملك و برابري‌خواهان مذهبي با روش‌شناسي كوئنتين اسكينر

در قرن پنجم ه.ق نهضت مدرسه‌سازي تحت‌تأثير اقدامات خواجه نظام‌الملك را مي‌توان به‌عنوان يكي از اقدامات اساسي خواجه در راستاي مقابله با شيعيان اسماعيلي و تقويت طلاب علوم ديني و پيروان فرقۀ شافعي قلمداد كرد. نگاه صرفِ تاريخي به سياست‌نامه اين انتقاد را برمي‌انگيزد كه خواجه در برخورد با بدمذهبان و به‌طور ويژه، با اسماعيليان از آرمان برابري به دور بوده است. بدين‌ترتيب پژوهش حاضر در راستاي پرداختن به چرايي دوربودن خواجه از آرمان برابري مذهبي شكل گرفته است. با توجه به چنين هدفي، از روش فهم انديشۀ سياسي كوئنتين اسكينر بهره گرفته شده است. به عقيدۀ اسكينر، هدف اصلي مفسر، اثبات معناي متن است و تأكيد دارد كه اين امر، صرفاً با قرائت خود متن به دست نمي‌آيد، بلكه براي دستيابي به آن بايد به «فراتر» يا «فروتر» از سطح ادبي متن رفت و در پس آن، انگيزه‌ها و نيات مؤلف و زمينۀ اجتماعي و زبان نگارشي آن را جست‌وجو كرد. چنين خوانشي از سياست‌نامۀ خواجه در قبال بدمذهبان، توجه ما را به اين نكته معطوف مي‌سازد كه سياست‌نامه در ادامۀ سنت اندرزنامه‌نويسي قرار مي‌گيرد كه به حقيقت رابطۀ نيروهاي سياسي توجه دارد و نه به واقعيت تاريخي كه به نظر خواجه، در مقايسه با حقيقت رابطۀ نيروها، از اهميت كمتري برخوردار بوده است.