بررسي تطبيقي كتاب سياست‌نامۀ خواجه نظام‌الملك و فرائدالسلوك شمس‌الدين سجاسي درانديشۀ سياسي ايران‌شهري

بازپرداخت انديشۀ سياسي ايران‌شهري يكي از عمده‌ترين مفردات تداوم ايران‌زمين، در گذار از دورۀ باستان به دورۀ اسلامي بوده است و رشتۀ ناپيدايي است كه دوره‌هاي مختلف تاريخي در ايران دورۀ اسلامي را به يكديگر پيوند داده است. تاكنون، نويسندگان متعددي ازجمله نجم‌الدين رازي در مرصادالعباد، ميرسيدعلي همداني در ذخيره‌الملوك، ابراهيم ابرقوهي در مجمع‌البحرين و... دربارۀ اين انديشه قلم‌فرسايي كرده‌اند. در اين ميان، عناصري از انديشۀ سياسي ايران‌شهري را به بهترين وجهي مي‌توان در سياست‌نامۀ خواجه نظام‌الملك مشاهده كرد. خواجه نظام‌الملك و نوع برداشت او از انديشۀ ايران‌شهري، نخستين بازتاب اساسي چگونگي سازش‌دادن غلامان ترك با اين انديشه است. سال‌ها بعد در 610 ه.ق شاهد تأليف كتاب ديگري با عنوان «فرائدالسلوك» هستيم كه به‌مانند سياست‌نامه نوعي جنبۀ آداب تعاليم عملي در نحوۀ ملك‌داري دارد. شمس‌الدين سجاسي (نويسندۀ اين كتاب) قصد داشت باتوجه به اوضاع آشفتۀ قرن هفتم به اتابك ازبك فرزند محمدبن ايلدگُز (از اتابكان آذربايجان) كه فرمانروايي نوجوان بود، به‌نوعي حكمت عملي و آداب حكومتي بياموزد. اين موضوع، مشابه انگيزۀ خواجه نظام‌الملك دربارۀ ملكشاه سلجوقي بوده است. در كتاب فرائدالسلوك، فر ايزدي از پادشاهان آرماني باستاني به‌نوعي به سلاطين ترك انتقال يافته است. ازآنجاكه انعكاس اين انديشه در هر اثر، قاعدتاً مي‌بايست با توجه به تغيير اوضاع سياسي هر سلسله، فراز و فرودهايي داشته باشد، با مقايسۀ انديشۀ ايران‌شهري در كتاب‌هاي مذكور، در پي آن هستيم كه تأثير اوضاع سياسي حاكم در زمان تأليف آنها را مورد كنكاش قرار داده و اينكه با وجود شافعي‌مذهب‌بودن و مشابهت خاستگاه فكري هر دو نويسنده به‌لحاظ انديشۀ مذهبي و سياسي، چه عواملي باعث بروز اين تفاوت‌ها در روش و زبان گفتاري حكمت‌هاي عملي و نحوۀ آداب حكومت گرديده است؟ بخشي از نتايج پژوهش نشان مي‌دهد كه با يورش مغولان و پايان‌گرفتن عصر زرين فرهنگ ايران، تحولي اساسي در انديشۀ سياسي در ايران هويدا شد كه به‌تدريج باعث شد بيش از پيش، عنصر ايران‌شهري انديشۀ سياسي در ايران در برابر عناصر بيگانۀ مغول رنگ ببازد؛ و درنتيجه انديشۀ ايران‌شهري در كتاب فرائدالسلوك كم‌رنگ‌تر از سياست‌نامۀ نظام‌الملك نمود يافت.