نقد روايت خواجه نظام‌الملك دربارۀ مزدك و مزدكيان

خواجه نظام‌الملك در فصل چهل‌وچهارم سياست‌نامه يا سيرالملوك به تفصيل در باب جنبش مزدك و آيين او و چگونگي كشته‌شدن وي و پيروانش به دست خسرو انوشيروان سخن گفته است. اين فصل، از حكايت‌هاي مفصل سياست‌نامه، و درعين‌حال، يكي از روايت‌هاي تاريخي اين كتاب است. تاريخ مزدك و مزدكيان از اواسط سدۀ 3 ق تا زمان تأليف سياست‌نامۀ خواجه در اواخر سدۀ 5 ق در متون و تواريخ اسلامي بازتاب داشته است. اين گزارش‌ها، نه‌تنها در جزئيات، كه در مباحث اساسي مربوط به روند قدرت‌يابي مزدك و گسترش قدرت مزدكيان، با يكديگر تفاوت‌هاي قابل ملاحظه دارند. اين اختلاف در روايت‌ها، گاه در سال‌شمار وقايع جنبش مزدكي است و گاه، در ارائۀ شخصيت‌هاي مهم اين رويداد، مانند قباد، خسرو انوشيروان، مزدك و زردشت خُرَّگان. افزون بر اين، روايت‌هاي اسلامي در معرفي مزدك و پيشينۀ او نيز با يكديگر هم‌سخن نيستند. همچنين شباهت زيادي كه ميان روايت سياست‌نامه و گزارش كتاب روايات داراب هرمزديار (تأليف در سدۀ 11 ق، توسط يكي از پارسيان هند، به فارسي زرتشتي) در اين موضوع ديده مي‌شود، قابل تأمل فراوان است. با توجه به اهميت سياست‌نامه خواجه نظام‌الملك در مطالعۀ آيين كشورداري عصر سلجوقي و بنابراين، احتمال دستكاري و تحريف در ارائۀ روايت مربوط به مزدك و حك و اصلاح آن، به نظر مي‌رسد، نقد اين روايت منقول در سياست‌نامه، نه‌تنها در درك تاريخ مزدك و مزدكيان، كه در دريافت درست از تاريخ و انديشه سياسي روزگار خواجه نظام‌الملك حائز اهميت است.