سيرتحول مدارس نظاميۀ خواجه نظام‌الملك طوسي تا دانشگاه‌هاي امروزي

خواجه نظام‌الملك طوسي، وزير دانش‌دوست و مشهور سلسلۀ سلجوقيان در عهد وزارت خود خدمات علمي و فرهنگي بسيار عظيمي از قبيل: ساخت و تأسيس رباط و كاروان‌سراها، مدارس، بيمارستان‌ها، خانقاه‌ها و مساجد بسياري را به انجام رسانيد. از مهم‌ترين خدمات او ايجاد و تأسيس مدارسي بود كه در تاريخ به نام وي و به مدارس نظاميه مشهور شدند. مهم‌ترين آنها عبارت‌اند از: نظاميه‌هاي بغداد، موصل، نيشابور، بلخ، هرات، مرو، آمل، گرگان، بصره، شيراز و اصفهان. نهضتي كه نظام‌الملك با ساختن نظاميه‌هاي متعدد به وجود آورد، به‌زودي و باسرعت در ايران و بسياري ديگر از بلاد كشورهاي اسلامي دنبال شد، به‌طوري‌كه در قرن‌هاي پنجم و ششم هجري هيچ شهري نبود كه در آن مدارس متعدد وجود نداشته باشد. در عهد قاجار اميركبير با تأسيس دارالفنون كه نهادي آموزشي مانند مكتب‌خانه‌ها و نظاميه‌ها بود همت گمارد. اين مدارس به‌تدريج سرمشق دانشگاه‌هاي امروزي درايران و سراسر ديگر ممالك شدند. باتوجه به تاريخ ساخت مدارس نظاميه كه در حكم مدرسه و دانشگاه بود مي‌توان به اين موضوع پي برد كه كشور ايران در قرن يازدهم ميلادي در زمينۀ ساختن دانشگاه و مدارس عالي يك تا دو قرن از دانشگاه‌هايي مانند آكسفورد و كمبريج در اروپا جلوتر بوده است. در اين مقاله با تبيين سير تاريخي تأسيس و الگوبرداري دانشگاه‌هاي امروزي از مدارس نظاميه و تحليل درون‌متني آثار و مكتوبات و مقالات مربوطه، طي فرايند تحليلي تبييني به چگونگي تأسيس ومديريت حوزه‌هاي ديني و دانشگاه‌هاي كنوني پرداخته مي‌شود.