بررسي مقايسه‌اي مفهوم عدالت در انديشۀ خواجه نظام‌الملك و ميرزا ملكم‌خان ناظم‌الدوله

عدالت از مهم‌ترين مفاهيم انديشۀ سياسي است. در انديشۀ خواجه نظام‌الملك نيز همچون عموم انديشه‌ورزان كلاسيك و تئوري‌پردازان نظريۀ كهن سلطنت، مفهوم عدالت از جايگاهي مهم برخوردار است. آنچنان كه طليعۀ بحث خواجه در هر سه فصل اول سياست‌نامه به تبيين همين مفهوم و اهميتي كه مي‌بايست بدان داده شود پرداخته است و آن را با محور پادشاه مفصل‌بندي مي‌كند. در مقاله‌اي كه بدان پرداخته مي‌شود تلاش مي‌شود تا انديشۀ خواجه نظام در مقابل يك انديشه‌ورز مدرن ايراني قرار گيرد كه اولاً در آخرين سدۀ عصر سلطنت در ايران زندگي مي‌كند و ثانياً با انديشۀ «غيري» به نام «غرب» آشنا است. سؤال اين است كه با رويكردي مقايسه‌اي و گفتماني چه تفاوتي ميان نگاه خواجه نظام‌الملك و ميرزا ملكم‌خان ناظم‌الدوله دربارۀ مفهوم عدالت وجود دارد؟ بررسي انديشۀ ميرزا ملكم‌خان ناظم‌الدوله نشان مي‌دهد كه از عصر پيشامشروطه به‌تدريج گفتماني در ايران شكل مي‌گيرد كه در آن عدالت با محوريت پادشاه عادل كه مدّنظر خواجه نظام است به مفهومي مبتني بر نهاد عدالت‌خانه منتقل مي‌شود و به عبارتي عدالت‌خانه دالّ مركزي است كه انديشۀ عدالت و امنيت را مفصل‌بندي مي‌كند. بدين‌ترتيب پس از چند هزاره حاكميت گفتمان كهن سلطنت كه در آن سياست و عدالت مبتني بر وجود پادشاه عادل بود و خواجه نظام شاخص‌ترين تئوري‌پرداز آن محسوب مي‌شد، اين نظريه جاي خود را به انديشه‌اي برگرفته از غرب مي‌دهد كه از قضا خود پادشاه را مهم‌ترين خطر براي تحقق عدالت مي‌داند.