تبيين مؤلفه‌هاي واقع‌گرايي در انديشۀ سياسي خواجه نظام‌الملك

در بررسي نظريه‌هاي روابط بين‌الملل سنت هميشگي مراجعه به آراء و انديشه‌هاي متفكران غربي و تشريح آن بوده است. به همين خاطر عموماً انديشه‌هاي متفكران ايراني مغفول مانده و يا كمتر موردتوجه قرار گرفته است. خواجه نظام‌الملك وزير دولت سلجوقي ازجمله شخصيت‌هاي ايراني است كه نام وي بيشتر با كتاب سياست‌نامه و توصيه‌هايش در بحث سياست داخلي به پادشاه زمانه شناخته شده است و به‌نوعي انديشه‌هاي وي در حوزۀ روابط بين‌الملل ناشناخته مانده است. پرسش اصلي پژوهش حاضر سنجش نسبت انديشۀ خواجه با نظريۀ واقع‌گرايي در روابط بين‌الملل است. فرضيۀ پژوهش اين است كه آراء و انديشه‌هاي اين دانشمند ايراني با نظريۀ واقع‌گرايي قرابت دارد. روش به‌كارگرفته‌شده از لحاظ شكل مقايسه‌اي و از بعد محتوايي توصيفي است. براي گردآوري داده‌ها نيز از روش كتابخانه‌اي استفاده شده است. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد به‌جز رويكرد خواجه نسبت به سه بحث سرشت انسان، آنارشي و اخلاق در ساير موارد انديشه‌هاي وي با نظريۀ واقع‌گرايي انطباق كامل دارد. در انديشۀ خواجه نظام‌الملك دولت همانند واقع‌گرايي عامل حفظ امنيت و پرهيز از بي‌نظمي و مسئول ارتباط با ساير دولت‌ها است (اصل دولت‌محوري). در تفكر خواجه نظام‌الملك قدرت جايگاه محوري دارد و او پادشاه را قدرت تمام مي‌بخشد و اطاعت از پادشاه را فريضه و وظيفه مي‌خواند. همچنين تمام وجه همت او معطوف به افزايش حشمت، صلابت و قدرت پادشاه است (اصل قدرت و زور). خواجه ابزار حكومت‌داري را عقل، دين و تجربه مي‌دانست (اصل عقلانيت). نگاه خواجه نسبت به نيروي نظامي آن است كه نيروي نظامي اصل و اساس بقاي ملك است و درهرحال پادشاه بايد براي بقا و غلبه بر دشمنان به تقويت هرچه‌بيشتر توان نظامي خود بپردازد (اصل خودياري). بحث اصلي در سياست‌نامه همانند همۀ سيرالملوك‌ها دربارۀ وسايل، راه‌ها و قواعد حفظ ادامۀ قدرت و چگونگي ادارۀ امور مملكت و آرامش و امنيت است (اصل بقاء).