انحاي نسبت اخلاق و دين و تعيين جايگاه موضع كانت در ميان آنها

چند و چون مناسبات دين و اخلاق، به مثابه دو عنصر مؤثر در حيات فردي و اجتماعي انسانها، همواره از دغدغه‌هاي ذهني بسياري از متفكران خاصّه فيلسوفان دين و اخلاق و نيز متكلمان بوده و هست. مسلماً ايمانوئل كانت در عداد فيلسوفاني است كه به لحاظ تاريخي يكي از برجسته‌ترين نظريه‌ها را در اين زمينه عرضه كرده است. نگارنده در نوشتار حاضر مي‌كوشد جايگاه موضع كانت در ميان نظريات ناظر بر روابط ميان اخلاق و دين را مشخص و معين كند. براي اين منظور، ابتدا عمده‌‌ترين نظريات مطرح در اين باره را ذكره كرده‌، سپس با دخل و تصرفي اندك در آنها صورت‌بندي جديدي پيشنهاد داده است و آنگاه موضع كانت را با آن تطبيق داده و به اين نتيجه رسيده است كه : تعيين و تشخيص موضع كانت به سبب تلقي و تفسير جديدي كه وي از دين دارد و آن را از دين وحياني و تاريخي تفكيك مي‌كند، دشوار است و بايستي در تقرير موضع وي بايد به اين تلقي و تفكيك توجه نمود. با اين حال، به اختصار مي‌توان گفت كه مطابق صورت‌بندي پيشنهادي، اگر نسبت اخلاق كانتي را با دين وحياني بسنجيم رابطه‌شان غيرتاريخي است، دوگانگي بين‌شان حاكم است، منشأ واحدي ندارند و در صورت امكان ارايه تفسير عقلاني از محتواي دين وحياني امكان سازگاري كلي بين‌شان وجود دارد. ولي چنانچه اخلاق كانتي با دين عقل عملي سنجيده شود، رابطه‌شان غير‌تاريخي و بين‌شان دوگانگي برقرار‌، و از حيث منشأ مستقل از هم و نيز دين عقل عملي وابسته به اخلاق خواهد بود و اين وابستگي از نوع عقل عملي است.