تمهيدي بر اخلاق عرفاني در حكمت سينوي

ابن سينا نه نظرية منسجمي در اخلاق دارد و نه در فقرة اخلاق عرفاني سخن گفته است. اما او در نمط هاي پاياني اشارات از عرفان سخن گفته است و در برخي مواضع آثارش از اخلاق بصورت مجمل و استطرادي بحث به ميان آورده است. پرسش اصلي اين جستار به اين قرار است: چگونه مي توان با الهام از اقوال عرفاني ابن سينا به استنباط و استخراج نوعي اخلاق عرفاني انديشيد؟ دستاوردهاي اين پژوهش عبارتند از: يكم. آنچه در نمط هاي پاياني اشارات در اين جُستار ذكر شده است همگي در ارتباط با بيكران و پيوند با مبادي عالي شكل گرفته است و اين ارتباط سالكانه با بيكران- نه صرفاً ارتباط تكويني با بيكران كه در همه يافت مي شود- زمينة تحقق مكارم اخلاق و اخلاق متعالي را فراهم مي كند؛ اخلاقي كه به اعتبار پشتوانه ها و ريشه ها و زمينه هاي عرفاني اش از آن مي توان به اخلاق عرفاني ياد كرد؛ دوم. در اخلاق، چه هستي، نظريه هاي اخلاقي، و مؤلفه ها و زمينه هاي اخلاقي مطرح است. عرفان به روايت ابن سينا، امكانات دروني اي دارد كه بر اساس آن مي توان دربارة موارد يادشده سخن گفت؛ چنان كه در عرفان به روايت ابن سينا براي زيست اخلاقي در اتمسفر عرفان، ما بي نياز از زهد و عبادت نيستيم. به همين وزان مي توان گفت: هرچند بلحاظ ماهيت و تعريف، عبادت و زهد در اخلاق حضور ندارد، اما بحسب وجود، اخلاق عرفاني گسيخته از زهد و عبادت نيست. افزون برآن، در عرفان ابن سينا عارف فكرش متوجه و منصرف به عالم قدس است و فكر متوجه به قدس، منزه از شواغل و آلودگي ها و خطاهاست. در چه هستي اخلاق هم قرار است هنجارها راهنماي عمل و انديشه باشند تا خطايي رخ ندهد و زيست اخلاقي مطلوبي داشته باشيم. دقيقاً همين كار را عرفان انجام مي دهد. پس در اينجا اخلاق و عرفان به هم مي رسند و مي توان از اين تلاقي به اخلاق عرفاني ياد كرد.