ابتناي ابن سينا بر عالم نفس درگذر از كاركرد مفهوم خُلق و طرح اخالق مبتني بر خالق

ابن ‏سينا قائل به وجود سه عالم ماده، نفس و عقل است. به تعبير بوعلي در فصل پانزدهم نمط نه اشارات، انسان علاوه بر عالم ماده، در طول حيات خود مي‏تواند در عالم نفس نيز استقرار يابد. حضور او در عالم نفس شناخت تازه‏اي را دربارۀ عالم و آدم براي انسان رقم خواهد زد. به عنوان مثال، او در رسالۀ عشق ماهيت خداوند را از سنخ عشق دانسته اما آن را شدت وجود معرفي مي‏كند. با اين تعبير، ماهيت خداوند از سنخ وجود است اما در فصل شانزدهم از نمط هشتم اشارات كه در آن به شرح آراي ساكنين عالم نفس مشغول است، عشق را چيزي ديگر مي‏داند. اگر براي ساكنين عالم نفس، عشق غير از وجود باشد، نزد ايشان ماهيت خداوند تغيير يافته و به تبع تغيير شناخت آنها نسبت به ماهيت خداوند، شناخت ايشان نسبت به همه چيز از جمله اخلاق نيز بايد تغيير كند. اين تغيير نگرش، سبب طرح اخلاق تازه‏اي براي ساكنين عالم نفس مي‏شود. ما در اين مقاله قصد داريم با تكيه بر اهميت عالم نفس در ايجاد اين تغيير نگرش، گذر ابن‏سينا از مفهوم خُلق به عنوان مفهومي پايه‏اي در اخلاق مرسوم، به مفاهيم پايه‏اي مطرح در اخلاق انفسي او را نشان دهيم. خلق ، ماهيتاً كيفيتي نفساني است. اين سنخ از كيفيات در صورت تكرار در انجام عملي اخلاقي براي نفس ايجاد شده و براي آن به مثابه فضيلت به شمار مي‏آيند. خلقيات پس از مرگ با نفس باقي مانده و رسيدن به سعادت يا كسب شقاوت براي نفس پس از مرگ، به كاركرد خاص آنها براي نفس باز مي‏گردد. ابن‏سينا با طرح رويكرد خاص ساكنين عالم نفس به عالم و آدم، مفهوم خلق را در اخلاق تازه مطرح خود كنار مي‏گذارد. متناسب با تعبير او در فصل پنجم از نمط نهم اشارات، براي انسان عارف بهشت و دوزخ مطرح نيست كه به واسطۀ آن خلق به عنوان وسيلۀ دست يافتن به آنها مطرح باشد. با كنارگذاشتن خلق به مثابه كيف نفساني، مفهوم فضيلت به عنوان مفهوم بنيادي در اخلاق مرسوم بوعلي از آن رو كه از سنخ خلقيات بوده و كيف نفساني است كنار گذاشته مي‏شود. اگر از مهمترين مختصات اخلاق فضيلت محور بوعلي عمل به اقتضاء قاعدۀ حد وسط است، در اخلاق تازه تأسيس، معيار عمل ذيل صرف توجه عارف به حق نخستين، تنها فرامين خداوند است. بخشندگي و رحمت مطرح در فصل ششم و فصل بيست و يكم از نمط نهم، عدالت نيست. در اينجا حتي كساني كه ذيل قوانيني عادلانه محكوم اند از شايستگي بخشوده شدن برخوردارند. مفهوم عادت در اخلاق مبتني بر فضيلت كه از تكرار آگاهانۀ عمل اخلاقي ايجاد شده و تضمين كنندۀ عمل بر طبق قواعد اخلاقي در وقت ناآگاهي است به واسطۀ هوشياري دائم ساكنان عالم نفس، مطرح شده در فصل دوازدهم از نمط نهم به چالش كشيده مي‏شود. نزد ايشان ناآگاهي اصلاً مطرح نمي‏شود كه به تبع آن عادت به انجام عمل اخلاقي در وقت ناآگاهي راهگشا باشد. ابن‏سينا با تكيه بر عالم نفس در شرف تأسيس اخلاق تازه‏اي است.