بررسي مؤلفه‌هاي مؤثر در رويكرد فضاگرايي معماري قاجار (از سلطنت آقا محمدخان قاجار تا اواخر سلطنت ناصرالدين‌شاه)

Investigating the effective components in the spatial approach of Qajar architecture (From the reign of Agha Muhammad Khan Qajar to the end of the reign of Naser al-Din Shah)

فضا، امري صرفاً عيني و خارج از ذهن انسان نيست. درعين‌حال امري صرفاً ذهني و فارغ از خصوصيات عيني نيست , به عبارتي هردو اين‌ها است. فضايي كه با ذهنيت معمارانه شكل بگيرد و شامل فضاي عمومي و خصوصي در يك مجموعه باشد و خود را در يك سري روابط عملكردي محصور ببيند، فضاي معماري است. عمده‌ي فضاي معماري از ديد معماران، فضاي محصور است كه اين محصوريت، احساس امنيت و قابليت كنترل را نيز به همراه مي‌آورد. و از كيفيت فضايي مي‌كاهد. فضاي معماري به لحاظ كيفي تأثير بسيار زيادي بر زندگي، روحيات و عملكرد ما مي‌گذارد. ازاين‌رو معماران و نظريه‌پردازان تأثيرگذاري ازجمله برونو زوي و زيگفريد گيدئون و.. به‌طور مفصل مفهوم فضاي معماري را مورد كاوش قراردادند و از اهميت آن در معماري صحبت كردند. حال اگر از منظر خلاقيت‌هاي فضايي به معماري دوره‌ي قاجار نگريسته شود، ارزش بالايي پيدا مي‌كند و در جايگاه برتر و تكامل‌يافته‌تري نسبت به معماري‌هاي دوره‌هاي قبل از خود يعني، زنديه و صفويه قرارمي‌گيرد. هم‌چنين طبق مطالعات انجام‌شده در زمينه ي معماري ايران، چنين ادعاشده است كه معماري دوران قاجاريه به نسبت دوره‌هاي قبلي، اوج تكامل فضاگرايي در معماري ايران مي‌باشد. ازآنجايي‌كه بررسي و درك درست روند معماري در هر دوره‌اي نيازمند مطالعه و تعمق در ابعاد سياسي، اجتماعي و رويدادهاي مهم آن جامعه است، لذا مطالعه‌ي شرايط موجود و انديشه‌هاي حاكم بر دوره‌ي قاجار از اهميت بسزايي برخوردار خواهد بود تا عامل يا عوامل مؤثر در تكامل يافتن فضاگرايي در اين دوره را شناسايي گردد. روش پژوهش در اين مقاله بر اساس تكنيك دلفي استوار خواهد بود. بر اساس تحليل يافته‌ها از ميان مؤلفه‌هاي تأثيرگذار، مؤلفه عامل فرهنگي از بيشترين امتياز برخوردار گرديد. از اين منظر، عامل فرهنگي داخلي، شامل تأسيس مدرسه دارالفنون و ترجمه آثار غربي، تأثير بسزايي داشته‌اند. از سويي ديگر عامل فرهنگي داخلي، حضور معلمان غربي و اعزام دانشجويان به فرنگ نيز مبني بر تحليل يافته‌ها، از عوامل مؤثر در حصول ويژگي فضا گرايي در معماري دوره قاجار مي باشند.