بررسي سير تحوّل و تطوّر در مقتل نويسي «با تأكيد بر مقتل تذكره الشهدا»

مقتل‌نگاري شيوه اي از تاريخ‌نگاري اسلامي است كه بخش قابل توجهي از آن به گزارش و شرح وقايع كُشته‌شدگان اهل بيت (عليهم السّلام) و به طور خاص به جريان شهادت امام حسين (عليه‌السّلام) و يارانش اختصاص يافته است. از طريق تطبيق و سنجش نگاشته‌هاي تاريخ عاشورا مي‌توان دريافت كه اهتمام نخستين مقتل نگاران، به ثبت وقايع و رويدادها با رويكرد عقلاني، سبب شده كمابيش كتاب‌هاى معتبر و ارزش‌مندى را ارائه كنند، اما از قرن چهارم به بعد، نگرش عاطفي و حماسي به واقعة عاشورا سبب تأليف مقاتل غير عقلاني‌تر و به‌تبع ورود آسيب‌هاي متعدد به مقتل‌نگاري حسين بن علي (عليه السّلام)، گرديد. بر اين اساس، رويكرد غيرتاريخي مقتل نگاران، در كنار نابود شدن برخي از منابع معتبر تاريخ عاشورا، سبب كاهش اعتبار آثار تاريخي متعلّق به قرن چهارم هجري به بعد، شده است. مي‌توان گفت، انحراف در روند مقتل‌نگاري با نگارش كتاب‌هايي چون روضه الشهداي ملا حسين واعظ كاشفي شدّت يافت و زمينه بروز تحريفات در مقاتل بعدي، از قبيل تذكره الشهداي ملا حبيب الله كاشاني نيز فراهم گرديد. كتاب تذكره الشهداء نوشته ملا حبيب الله كاشاني (متوفاي 1340 هـ.ق)، علي رغم ضعف اتقان و استناد تاريخي و روايي، يكي از آثاري است كه در سده اخير به عنوان منبع و مرجع مقتل شناخته شده است و در توليد، تثبيت و ترويج تحريف‌هاي عاشورايي سهم بسزايي داشته است. اين مقاله ضمن معرفي، نقد و بررسي منبع ياد شده در حوزه مقتل‌نگاري امام حسين (عليه السّلام)، به روش تاريخ‌نگاري كاشاني كه به نوعي بر فضاي فكري جامعه خود و حتي در زمان‌هاي بعد نيز تاثير گذاشته، پرداخته و اخبار و گزارش‌هاي نادرست و غير معتبري كه در اين مقتل راه يافته و با فلسفه قيام امام حسين (عليه السّلام) تعارض داشته را شناسايي و پالايش نموده است. بر اساس بررسي‌هاي صورت گرفته، مي‌توان گفت كه تحريف‌هاي موجود در كتاب تذكره الشهداء، عمدتا برآيند آثار تحريف يافتة پيشين بوده است، همچنين رويكرد احساسي نويسنده تحت‌تأثير شرايط زمانه، فاصله گرفتن وي از منابع اوليّه، سهل انگاري در نگارش اخبار عاشورا، و دخالت ذوق و سليقة شخصي در تاريخ‌نگاري در ورود آسيب‌هاي متني به اثر مزبور تأثير بسزايي داشته است.