تاريخ بيهقي روايتگرِ هژمونيهاي متكي بر نگرش اشعري

بخش قابل توجّهي از تاريخ بيهقي، روايتِ كوشش و كارزار بر سر استيلاست؛ در اين روايتها، آنچه سرانجام موجبِ گذار از تضادها و سرنهادگي به اقتدار يك فرد ميگردد، نه همچون دوران پيش از اسلام، فرّ ايزدي و نه همچون دوران معاصر، رأي اكثريت است؛ آنچه مردم را رام و حتي همسو با حكومت اتوكراتيك غزنويان ميكند، گونهاي جبرگرايي، از جنس انديشۀ اشاعره است. سلطۀ نگرش اشعري بر بيشينۀ مردم گونهاي هژموني در دورۀ غزنويان ايجاد كردهاست كه به واسطۀ آن، سلاطيني خودكامه بر مردم حكم ميراندند. حتي اگر بيهقي را ماتُريدي بدانيم، نميتوانيم سلطۀ جبرانديشيِ حاصل از اشعريگري بر جهانبينيِ بيشينۀ شخصيتهاي تاريخ بيهقي را ناديدهبگيريم. افراد اين جامعه، با نسبت دادنِ وضعيت سياسي به قضا و قدر الهي، سلطۀ حاكمان غزنوي را توجيه و از خود سلب مسئوليت ميكنند. اين وضعيت در مجموع يك هژموني متّكي بر ايدئولوژي در آن دوران ايجاد كرده كه ميان جبر و رضايت مردم موازنه بر قرار ميكردهاست. اين هژموني در دوران محمود غزنوي در اوج خود بود و از دورۀ مسعود غزنوي به آرامي دچار آشفتگي شد. در اين پژوهش با ارائۀ جلوههايي از اين اشعريگري، جلوههايي از اين تسلطِ موردِ پذيرش اكثريت را به نمايش ميگذاريم و به واكاوي عللي ميپردازيم كه موجب از ميان رفتن تدريجي اين گونه از هژموني در دوران پس از محمود غزنوي شد.