رده بندي «متون حاشيه اي» فارسي و عربي دورۀ صفويه و عثماني بر اساس نظريۀ «ترامتنيت» ژنت

از اصطلاح حاشيه نويسي معمولاً دو معنا استنباط مي شود: نخست نوشتن نكات و توضيحاتي در حاشيه‌ي متنِ يك اثر و دوم، تأليفاتي مستقل با محوريّت اثري ديگر. مراد از حاشيه نويسي در اين جُستار، معناي اخير است. مجموعه‌ي آثاري را كه به اين شيوه (شرح، حاشيه، خلاصه، ذيل، تعليق و تتمّه/ تكمله) تأليف شده اند، به صورت قراردادي «متون حاشيه اي» مي ناميم. سابقه‌ي اين گونه تأليفات به زند و پازندِ اوستا در ايران قبل از اسلام و در زبان عربي به قرن نخست هجري و تفاسير آيات قرآن مي رسد و در دوره هاي بعد نيز ادامه دارد، اما در عصر صفويه و عثماني بسامد و تنوّع متون حاشيه اي، بيش از دوره هاي پيش است. روش تحقيق اين مقاله بر اساس نظريه‌ي «ترامتنيت» ژرار ژنت مي باشد. با وجود آثاري كه در پيشينه‌ي پژوهش آمده، تا كنون تحقيق مستقلي در زمينه‌ي اين نوع نوشتارها در دوره‌ي مورد بررسي انجام نشده است. يافته هاي پژوهش نشان مي دهد كه علاوه بر گونه هاي «تفسيري» و «انتقادي» موردنظر ژنت، متون حاشيه اي دو گونه‌ي «تلخيصي» و «تكميلي» نيز دارند؛ بنابراين مجموعه‌ي اين تأليفات را مي توان در چهار طبقه، رده بندي كرد: «تفسيري، انتقادي، تلخيصي و تكميلي».