فاعل شناسا (مدرِك) از ديدگاه شيخ اشراق

چيستي ادراك و ويژگي‌هاي شخص مدرِك، از ديرباز توسط انديشمندان مختلف مورد مطالعه، مداقه و مناقشه قرار گرفته است. پيروان مكتب مشاء تجرد از ماده را براي مدركيت شرط مي‌دانند. صدرالمتالهين علم را مساوق با وجود دانسته و با توجه به اتحاد علم و عالم و معلوم همه موجودات را به صورت تشكيكي برخوردار از ادراك مي‌داند. به عقيده علامه طباطبايي اشياي مادي توان ادراك ندارند و نيز نمي‌توانند معلوم ديگران واقع شوند. از نگاه بنيان گذار مكتب اشراق، اصالت از آن علم حضوري است و از ميان اقسام چهارگانه اشيا، فقط نور مجرد مي‌تواند ادراك كننده باشد. شيخ اشراق در تبيين علم از مفهوم «ظهور» بهره گرفته و آن را روشن‌ترين و آشكارترين مفاهيم مي‌خواند. منشأ انتزاع مفهوم ظهور، علم حضوري نفس به خودش است. علم حضوري متصف به شدت و ضعف و براي حصول نيازمند التفات نفس است. اين مقاله پس از بيان علم حصولي و علم حضوري و اقسام اشيا بر اساس آراي شيخ اشراق، با روش توصيفي- تحليلي ديدگاه شيخ اشراق درباره ويژگي‌هاي موجود درك كننده را تبيين مي‌كند. از نظر وي نور چيزي است كه هم به خودي خود ظاهر است و هم چيزهاي ديگر را ظاهر مي‌سازد. نور حقيقتي مجرد و تعريف ناپذير است و هر چيزي غير از نور محض، ظلمت است. نور محض چون بذاته براي خودش ظاهر است، بدون مثال يا واسطه ذات خود را ادراك مي‌كند. به عقيده شيخ اشراق، لازمۀ مدرِك بودن، تجرد از ماده، وجود لنفسه و ذات نوري است. همچنين مدرِكيت يا همان ادراك، صفت و امر زايد بر ذات مدرِك نيست بلكه مدرِك و ادراك يك چيز است و مدرِك حقيقتي جداي از ادراك ندارد. از آنجا كه علم نفس ناطقه به خودش علم حضوري است، خودش عين حضور و ظهور است درنتيجه حقيقت نفس ناطقه چيزي جز مدرِكيت نيست. از ديدگاه وي هر چيزي كه مدرك ذات خود باشد در اين حكم با نفس ناطقه شريك است. پس حقيقت هر شيء مدرِك چيزي غير از مدرِكيت نيست.