هيرمند هامون ؛ چالشي هيدروپليتيك بر مناسبات ايران و افغانستان

كمبود آب به ویژه در مناطق خشك و نیمه خشك جهان از جمله مسائل و مشكلات مهم سدهٔ كنونی است. این وضعیت سبب شده است تا دسترسی و كنترل بر منابع آبی به ویژه بر منابع آبی مشترك به عنوان موضوعی ژئوپلیتیكی تجلی یافته و به یكی از ابزارهای رقابت و درگیری بین كشورها، تبدیل شده است. از این رو، برخی از نظریه پردازان، سدهٔ كنونی (قرن ۲۱) را سدهٔ هیدروپلیتیك می نامند و بر این باورند كه بیشتر جنگ ها و درگیری های آینده ناشی از بحران كمبود آب خواهد بود. در این راستا، رودخانه هیرمند به عنوان بزرگترین رود فلات ایران و كشور افغانستان است كه گسترش حوزه آبریزی آن در فضای سرزمین دو كشور ایران و افغانستان و قرار گرفتن بخشی از مسیر آن به عنوان مرز دو كشور، باعث شده تا هیرمند به عنوان رودخانه ای بین المللی قلمداد گردد. قرار گرفتن سرچشمه های هیرمند و ۹۵ درصد مسیر رودخانه در افغانستان و وابستگی شدید افغانها به آب هیرمند، موجب برتری ژئوپلیتیكی افغانستان در مقابل ایران شده است و این كشور با استفاده از این مزیت، ایران را همواره به موضع انفعال كشانده، بطوریكه خسارتهای جبران ناپذیر مادی، غیرمادی به منطقه جنوب شرق ایران وارد شده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و با تكیه بر منابع اسنادی وزارت امورخارجه، وزارت نیرو و مطالعات كتابخانه ای و با اتخاذ رویكردی تاریخی- سیاسی، ضمن اشاره به مباحث هیدروپلیتیك، در پی پاسخ به این پرسش كلیدی است كه كدام عوامل در ایجاد وضعیت كنونی - حجم كم آورده رودخانه هیرمند و خشك شدن هامون ها و در پی آن بروز برخی نوسانات در مناسبات سیاسی دو كشور ایران و افغانستان تأثیرگذار بوده اند؟ یافته های این پژوهش نشان می دهد كه عوامل مختلفی از جمله مداخلهٔ تأثیرگذار دولت انگلستان در جریان حكمیت های انجام شده، وقوع طولانی مدت خشكسالی های دورهای، تأسیسات احداث شده در قسمت بالا دستی هیرمند، اختلاف نظرهای ایدئولوژیك و ... در شكل گیری این مسئله نقش اساسی داشته اند.