مرز بندي مفاهيم عقل و دليل عقلي در متون فقهي

فقهاي اعصار مختلف به دلیل داشتن تخصص در حوزه هاي مختلف چون فقه ، كلام، تفسیر، فلسفه و امثال آن در استفاده از واژه عقل در متون فقهی معانی مختلفی را مد نظر قرار داده اند. از این رو هر واژه بكار رفته در متون تألیفی ایشان ممكن است معانی خاصی داشته باشد كه دقت در آن براي درك متن بویژه در آثار متقدمین بسیار با اهمیت است. بنابر این در این پژوهش ضمن ارائه مفاهیم بكار رفته از عقل در این متن ها تلاش شده است، مرزهاي این مفاهیم تبیین گردد تا در استفاده بهتر از متون بكار آید. بنابراین در این پژوهش معناي عقل در لغت مورد بررسی قرار گرفته است. مفهوم آن در متون قران و روایات و نیز فضاي عمومی صدر اسلام نیز تبیین شده است. مفهوم عقل در علم كلام نیز مورد توجه قرار گرفته است. بررسی مفهوم عقل در متون فقهی نیز كه هدف اصلی مقاله بوده است نشان میدهد عقل به عقل همگانی و بدیهی، عقل تجربی و عقل نظري قابل تقسیم است. همچنین در فقه عقل در چهار مورد بكار رفته است كه عبارتند از: عقل به عنوان محور تكلیف، به عنوان ابزار شناخت، به عنوان منبع استنباط و به عنوان ارزیابی افعال واشیاء با ملاك حسن و قبح. فقها گاه عقل را در اصول عملیه به كار برده اند. و تفاوت مفهوم عقل با دلیل عقل، سیره عقلا و سیره متشرعه نیز مرزهاي مفهومی آن را بیشتر مشخص كرده است.