مديريت خشكسالي و بهره برداري بهينه از پتانسيل آبي مناطق خشك و بياباني با راهبرد تراز آبي (مطالعه موردي: شن زارهاي منطقه دولت آباد سبزوار)

شن زارها به عنوان یكی از مهمترین عوارض مناطق بیابانی از جنبه های مختلف حائز اهمیت می باشند .وسعت قابل توجه شن زارها در كشور(قریب به 4/5 میلیون هكتار) توأم با حساسیت آنها به فرسایش بادی وخشكسالی های مكرر، سبب شده است تا زیست بوم های بیابانی كشور با شرایط شكننده و ناپایدار رو برو گردد . عدم آگاهی مجریان از وضعیت رطوبت و تعادل آب در عرصه شن زارها، موفقیت پروژه های تثبیت شن و بیابان زدایی را دشوار می سازد. بیلان آبی روشی است كه طی آن وضعیت و امكان استفاده از آب موجود دراراضی شنی و شن زارها به طور صحیح مورد ارزیابی قرار گرفته و اهمیت هیدرولوژیكی گروه های مختلف این نوع اراضی را به دقت مورد بررسی قرار می دهد. با اندازه گیری پارامترها دخیل در معادله بیلان آبی شن زار مانند بارندگی، تبخیر و تعرق ، نفوذ و تغییرات رطوبت در دوره های زمانی مختلف، امكان برنامه ریزی برای تثبیت شن، بهره برداری كشاورزی از عرصه های شن زار و اعمال یك مدیریت پایدار فراهم می گردد.به منظور بررسی وضعیت بیلان آبی در شن زارهای منطقه سبزوار، شن زار منطقه دولت آباد به عنوان سایت ثابت اندازه گیری و پایش عوامل دخیل در بیلان آبی انتخاب گردید. سپس با مطالعه مرفولوژی تپه های شنی، نمونه برداری ها و اندازه گیری ها بر روی دو نوع شن زار تثبیت شده و نیمه فعال متمركز گردید. با توجه به اندازه گیری مستقیم رطوبت افق نگهدارنده (ناحیه توسعه ریشه) به وسیله دستگاه TDR ، توزیع مناسب پروفیلی بر روی قطاع مختلف شن زار انجام و پس از ثبت ماهیانه داده های رطوبتی و حرارتی طی سالهای اجرای طرح (84-1381)و نیز استخراج و آنالیز داده های جوی، با بهره گیری از معادلات بیلان آبی، شن زا ر موصوف از نظر هیدرولوژیكی گروه بندی گردید. نتایج حاصل از محاسبات بیلان آبی شن زار نشان دادكه میزان نفوذ ثقلی یعنی مقدار آبی كه می تواند از افق بالای شن زار(افق نگه دارنده) به لایه های زیرین تراوش نماید، با میزان بارش رابطه مستقیم و با میزان تبخیر و تعرق واقعی و نیز قدر مطلق تغییرات رطوبت افق نگه دارنده رابطه عكس دارد. بدین ترتیب ملاحظه می گردد كه نفوذ ثقلی در شن زار مورد بررسی در ماه های خشك سال (تابستان و اوایل پاییز) منفی بوده و در ماه های مرطوب سال(زمستان و اوایل بهار) مثبت است كه این روند تغییرات بیلان آبی الگوی مناسی از كشت و تولید در شنزار را ارائه می دهد.